Географияси Тошкент 2006 Ўзбекистон Республикаси

Иқлимнинг ўзгариши ва тебраниши табиий ва антропоген таъсир оқибатида рўй беради. Иқлимдаги табиий ўзгаришлар Ер шари ҳаракатининг ўзгариши, Қуёшнинг фаоллашуви, атмосферанинг таркиби ва тозалиги билан боғлиқ бўлган омиллар таъсирида рўй беради.
Ўзбекистонда янги ерларнинг суғорма деҳқончилик учун ўзлаштирилиши, Орол денгизининг қуриши ва Амударё дельтаси сув режимининг ўзгариши, турли кимёвий бирикмалардан фойдаланиб, сунъий ёмғир ёки қор ёғдириш, булутларни тарқатиш, дўл ёғишининг олдини олиш кабилар ҳам иқлимга албатта таъсир этади, кўпинча салбий таъсир кўрсатади.
Ҳар бир алоҳида олинган йилда ёки қисқа вақт (5-10 йил давомида кузатилган об-ҳавонинг миқдорий кўрсаткичлари 30 ва ундан ортиқ йилларда олинган ўртача кўрсаткичдан (иқлимдан) катта фарқ қилади. Иқлимшунослар иқлимда кузатиладиган иссиқ ва совуқ, нам ва қуруқ ўн йилликларни аниқлашган. Масалан, Тошкентда 1901-1910 ва 1951-1960 йиллар ёз-июль ойи салқин келган, 1971-1980 йилар эса иссиқ келган. 1891-1900, 1931-1940 ва 1971-1980 йиллар қиш (январь ойи) совуқ келган. 1981 йилдан 1990 йилларнинг ўрталаригача январь ойи ҳарорати анча юқори бўлган. Айрим станцияларда кузатув олиб борилган даврнинг ўртача кўрсаткичидан чекиниш 2⁰С дан ортиқ бўлган.
Юз йилдан ортиқроқ метеорологик кузатувлар олиб борилаётган станциялар маълумотларига кўра, иқлим ўзгаришида бундан ҳам каттароқ муддатли (даврий) ўзгаришлар мавжуд. Бундай йиллараро ва даврий ўзгаришларга иқлимнинг ўзгарувчанлиги дейилади.
Агар иқлимнинг ўртача кўрсаткичлари даврий равишда мунтазам ўзгариб борса, иқлим ўзгаряпти дейилади. Маълумотларга кўра, Тошкентда июль ойининг ўртача ҳаво ҳарорати ҳар йили ўрта ҳисобда 0,0054⁰С га ошиб, 100 йилда 0,5⁰С га кўтарилган. Январь ойининг ҳарорати янада сезиларли ўзгариб, бир йилда 0,024⁰С ёки 100 йилда 2,4⁰С га кўтарилган. Бу иқлимнинг йилдан-йилга исиб бораётганлигидан далолат беради. Шу билан биргаликда йиллик ёғин-сочин миқдори ҳам ортиб бормоқда.
Орол денгизи майдонининг кичиклиги туфайли у Орол- бўйи иқлимига унча катта таъсир этмас, фақат 50 км кенгликдаги қирғоқ бўйи иқлимни бироз юмшатар эди.
Ҳозирги кунда Жанубий Орол бўйида табиий шароитнинг ўзгариши фақат Орол денгизининг қуриши ҳисобига бўлаётгани йўқ, балки бунга Амударё дельтасининг сув билан таъминланишининг ёмонлашуви ва айрим жойларда қуриб қолиши, атмосфера умумий ҳаракатининг таъсири, денгиз сатҳининг пасайиши, ҳаво ҳароратининг кўтарилиши ва бошқа шароитлар сабабчидир.
Жанубий Орол бўйидаги метеостанциядан 1961-1962 йилларда олинган маълумотларини ва денгиз қуришининг атроф-муҳитга таъсирини ўрганишга бағишланган илмий тадқиқотлар натижалари Жанубий Орол бўйида ёзги ҳаво ҳароратининг кўтарилганини, қишки ҳароратнинг эса пасайганини, баҳорги ва кузги совуқли кунларнинг тез-тез қайталанишини, ҳавонинг қуруқлашганини, чанг-тўзонли шамолли кунларнинг ошганлигини, совуқсиз даврнинг қисқарганини кўрсатмоқда.
И.П.Герасимов ва бошқаларнинг (1983) фикрига кўра, Орол денгизи майдонининг қисқариши Орол бўйида иқлимнинг континенталлигининг кучайишига сабаб бўлган. Денгиз таъсирининг сусайиши эса июль ойи ҳароратининг 2-2,5⁰С га кўтарилишига ва январь ойи ҳароратининг 1-2⁰С га пасайишига олиб келган. Иқлимнинг бундай ўзгариши фақат собиқ қирғоқ бўйида ва Орол денгизининг қуриган қисмида кузатилади. Лекин айрим олимлар фикрига кўра, Орол денгизининг қуриши Жанубий Орол бўйи иқлимига 400 км гача ва ундан ҳам кўпроқ масофага таъсир этади.
Ўзбекистонлик олимларнинг қорни сунъий ёғдириш бўйича 90-нчи йилларда Писком водийсида олиб борган тажрибалари ҳам диққатга сазовордир. Улар 4 ой давомида вақти-вақти билан булутларга «қуруқ муз кукуни» билан таъсир этиб, тажриба зонасида бир йилда ёғадиган қор миқдорини 15 % га кўпайтиришга эришганлар. Буни ҳам одамзотнинг иқлимни ўзгартиришига уриниши деса бўлади.
Инсоният иқлимнинг табиий омиллар таъсирида ўзгараётганидан кўра антропоген омиллар таъсирида содир бўлаётган ўзгаришларидан кўпроқ ташвишга тушаяпти. Инсон фаолияти туфайли атмосфера ҳавосининг таркибида ўзгаришлар пайдо бўлаяпти. Бундан келиб чиқадиган муаммолар орасида кислотали ёмғирлар, ҳаво орқали заҳарли ва кимёвий моддаларнинг кўчиши, озон қатламидаги ўзгаришлар ва ультра бинафша радиациянинг кўпайиши ҳамда иситгич воситалари таъсирида дунё миқёсидаги ҳароратнинг кўтарилиши айниқса ташвиш уйғотмоқда.