Географияси Тошкент 2006 Ўзбекистон Республикаси

Таянч термин ва тушунчалар: транспирация, орографик амплитуда, термик депрессия, циклон, атмосфера, тропик, мўътадил, арктика, ҳаво массалари, антициклон, микроиқлим, иқлимшунос, метеорологик, манфий кўрсатгич, суткалик ҳарорат, суткалик ўртача ҳарорат, вегитацияли қиш, ҳавонинг намлиги, сув миқдори, нисбий намлик, ёғин, метеостанция, шамол, термик депрессия, фён, гармсел, «Бекобод», ,«Афғон» «Ҳовос», «Қўқон» шамоли, Воейков эффекти, қурғоқчил, барқарор мутлоқ минимум, субэкстремал, экстремал ҳарорат, физиологик, патологик, иқлимнинг ўзгариши, тебраниш, муддатли (даврий) ўзгариш, сунъий ёғдириш, «қуруқ муз», кукун, озон қатлами, ультра бинафша радиация, иситгич восита.


Географик номлар: Шарқий Сибир, Амударё-Шимолий Қизилқум, Марказий Осиё.
Сайёҳ олимлар: А.И.Воейков.


Савол ва топшириқлар:

1. Ер юзаси ҳолатининг Ўзбекистон иқлими шаклланишидаги роли нимадан иборат?

2. Атмосфера циркуляциясининг Ўзбекистон иқлимининг таркиб топишидаги ролига қиўқача таъриф беринг.
3. Жой рельефининг иқлимга таъсири ҳақида шималар билаисиз (Ўзбекистон мисолида)?
4. Иқлим элементларининг ҳудудий ва мавсумий тақсимланиши ҳақида гапириб беринг.
5. Ўзбекистонда ҳавонинг намлиги қандай?
6. Ўзбекистон ҳудудида асосий ёғинлар ва шамолларга тавсиф беринг.
7. Ўзбекистон йил фаслларига тавсиф беринг.
8. Иқлимнинг ўзгариши ва тебраниши қандай таъсир оқибатида рўй беради?


ЎЗБЕКИСТОН СУВЛАРИ


9.( гидрологик Харита

Ўзбекистоннинг иқлими ғоят қуруқ бўлишига қарамасдан унинг ҳудудида дарё ва кўллар анча кўп. Лекин улар республикамизда нотекис жойлашган. Текислик қисмида оқар сувлар жуда кам. Тоғларида эса серирмоқ дарёлар, катта-кичик сой ва жилғалар жуда ҳам кўп. Тоғлардан оқиб тушган дарёлар текисликка келиши билан асосан экин далаларини суғоришга сарф бўлади, қисман буғланади, ер остига сизиб кетади ва шундай қилиб, суви аста-секин камайиб қолади. Шунинг учун ҳам Ўзбекистон дарёларининг кўпчилиги маълум бир сув ҳавзасига қуйилмасдан тугаб қолади.

Ўзбекистоннинг тоғларини ўраб турган тоғ олди текисликларида ҳам гидрографик тармоқлар кўп, лекин уларнинг кўпчилиги бош дарёлар ва уларнинг ирмоқларидан сув олиб теварак-атрофдаги ерларни суғориш учун тарқатиб берувчи каналлар ва ариқлардан иборат. Бинобарин, Ўзбекистон тоғлари ёғин суви йиғиладиган асосий жой бўлса, текисликлар сув сарф бўладиган ва буғланадиган ҳудудлардир. Оқим доимий оқар сувлардан, вақтинча оқар сувлар ва қорасувлардан ташкил топган.
Ўзбекистонда кўллар ҳам нотекис тақсимланган. Кўлларнинг кўпчилиги текисликларда, асосан Амударё, Сирдарё, Зарафшон водийларида ва дельталарида, воҳаларнинг чеккаларида жойлашган. Катта майдонни эгаллаган чўлларда эса табиий кўллар жуда кам. Улар дарёларнинг қайирларида сақланиб қолган. Тоғлик қисмида кўллар 2000-3000 м баландликда, айниқса 3000 м дан юқорида энг кўп учрайди.
Ўзбекистон тоғларидаги музликлар ҳам ҳудудда нотекис тақсимланган. Музликлар Писком, Ҳисор тоғ тизмаларининг ғарбий, жануби-ғарбий ёнбағирларининг 3500 метрдан баланд қисмларида кўпроқ учрайди.
Республикамизда дарё ва кўлларнинг нотекис тақсимланганлигига асосий сабаб Ўзбекистон ҳудудининг иқлимий, гидрологик ва орографик хусусиятларидир. Республика майдонининг 20 % га яқинига йил давомида 80-200 мм, қолган 80 % ига эса 200-300 мм ва ундан кўп ёғин тушади. Ёғиннинг асосий қисми қиш ва баҳор ойларига тўғри келади. Ёзда ёғингарчилик жуда кам бўлади.
Ўзбекистоннинг текислик қисмида Қуёш радиациясининг катта бўлиши, ҳавонинг қуруқ ва иссиқ келиши, ёғиннинг оз ёғиши, қорнинг камлиги ва узоқ турмаслиги, ер юзаси нишоблиининг камлиги ҳамда қумоқ, қум жиснларининг кенг тарқалгани оқимлар, айниқса оқар сувлар ҳосил бўлишига имкон яратмайди. Шунинг учун Ўзбекистоннинг текислик қисмида доимий оқар сувлар ҳосил бўлмайди. Фақатгина гил кенг тарқалган ва тақирли ерларда қаттиқ жала ёғганда, қор бирдан эриганда вақтинча оқар сувлар вужудга келади.
Вақтинча оқар сувлар ва қуриб қоладиган сойлар Ўзбекистоннинг тоғ олди минтақасида ва тоғ этакларида ҳам кўп.
Ўзбекистоннинг жануби-шарқида жойлашган тоғлик қисми иқлимига рельеф, биринчи навбатда мутлақ баландлик жуда катта таъсир кўрсатади. Юқорига кўтарилган сари ёғин миқдори ҳам ортади, ҳаво совуқроқ келади, қалинроқ қор қоплами ҳосил бўлиб, узоқроқ туради, намнинг буғланиши ва ерга шимилиши кам бўлади. Шунга кўра тоғлар муҳим иқлимий-гидрологик омил бўлиб, улар намликни тўплаб беради. Бу билан тоғлар оқар сувлар ҳамда ер ости сувларининг ҳосил бўлишига қулай шароит яратади. Шунинг учун Ўзбекистон тоғларида дарёлар кўп.
Ўзбекистон тоғлари Ўрта Осиёдаги оқим вужудга келадиган тоғли ҳудуднинг бир қисми ҳисобланади. Аммо республика ҳудудидаги тоғларда Ўзбекистон ер усти сувларининг фақат оз қисми вужудга келади. Республикамиздаги кўп дарёларнинг бош қисми Тожикистон ва Қирғизистондаги доимий қор ҳамда музликлар кўп бўлган баланд тоғларда жойлашган.
Ўзбекистонда фойдаланиладиган дарё сувларининг фақат 10 %и (10 км³ атрофида) республика ҳудудида вужудга келади, қолган 90 %и, яъни 89 км³ сув манбаи мамлакатдан ташқарида жойлашган. Бевосита Ўзбекистон ҳудудида вужудга келадиган дарё оқими Амударё ҳавзаси умумий оқимининг 6 % ини, Сирдарё ҳавзаси оқимининг 15 % ини ташкил қилади.
Ўзбекистон ҳудуди гидрографик жиҳатидан очиқ денгиз ва океанлар билан бевосита боғланмаган берк ҳавзадан иборат.
Ўзбекистон дарёлари дунё океанига табиий боғланмаган Орол ҳавзасига киради.