Географияси Тошкент 2006 Ўзбекистон Республикаси

Дарёлар. В.Л.Шульц Ўзбекистон ҳудудидаги дарёларни тўйиниш манбаига қараб 4 та турга ажратади.
I. Музлик ва қор сувларидан тўйинадиган дарёлар.
II. Қор ва музлик сувларидан тўйинадиган дарёлар.
III. Қор сувларидан тўйинадиган дарёлар.
IV. Қор ва ёмғир сувларидан тўйинадиган дарёлар.
Бироқ бу тўйиниш турлари шартлидир. Маълумки, тоғ дарёларининг тўйиниши жиҳатидан қайси турга кириши шу дарёларнинг маълум бир кузатиш пунктига нисбатан аниқланади ва дарёнинг ҳамма қисми хусусиятини акс этдирмайди. Бундан ташқари дарёларнинг тўйиниш шароитлари йилдан йилга ҳам ўзгариши мумкин.
I. Республикамиздаги Амударё, Зарафшон, Исфайрамсой, Оқсув, Хўжабақирган, Сох, Исфара каби дарёларнинг бош қисмлари тоғларда 4500 м. дан баландда жойлашган музликлар ва доимий қорлар сувидан тўйинади. Бу хил дарёларда оқим йиллар давомида энг кам ўзгаради, йиллик оқимда тўлин сув даври энг кеч бўлиб, асосан июль-август ойларига тўғри келади. Бу ойларда оқиб ўтган сув йиллик оқим миқдорининг 30-38 % и ни ташкил этади. Чунки бу ойларда ҳаво хароратининг кўтарилиши туфайли тоғларнинг баланд қисмидаги муз ва қорлар эрийди. Дарё сувининг энг камайган даври, аксинча қиш ойларига тўғри келади.
II. Ўзбекистоннинг Сирдарё, Норин, Қуршоб, Қорадарё, Чирчиқ, Сурхондарё каби дарёлари қор ва муз сувларидан тўйинади. Бу турдаги дарёларнинг оқими кўпроқ мавсумий қор ва камроқ миқдорда кўп йиллик қорларнинг эриши ҳисобига ҳосил бўлади, музлик сувларининг ҳиссаси анча кам-йиллик оқимнинг 15% и гача боради. Бу дарёларда тўлин сув даври май-июнь ойларига тўғри келиб, бу ойларда йиллик оқимнинг 30-40 % и ўтади. Камсувлик даври эса декабрь-февраль ойларига тўғри келади.
III. Қашқадарё, Ғузордарё, Сангзор, Оҳангарон, Ғовасой каби сув йиғиш майдонлари 3400 метрдан пастда жойлашган дарёлар асосан мавсумий қорлар суви ҳисобига тўйинади. Бу дарёлар тўйинишида кўп йиллик қор ва музликларнинг ҳиссаси жуда кам, тўлин сув даври эса эртароқ, яъни апрель-май ойларида қорларнинг эриши натижасида кузатилади ва йиллик оқимнинг 60 % гача қисмини ташкил этади. Ёзда эса бу типдаги дарёлар суви камайиб қолади.
IV. Калас, Зоминсув, Шерободдарё каби сув йиғиш майдонлари 2000 метрдан пастда жойлашган дарёлар қор-ёмғир ва ер ости сувларидан тўйинади. Бу турдаги дарёларда тўлин сув даври жуда эрта, баҳор бошида (март-апрель ойларида) бўлиб ўтади ва бу даврда йиллик оқимнинг 80 % и оқиб ўтади. Чунки бу даврда тез-тез ёмғир ёғади, қорларнинг эриши тезлашади. Аксинча ёзнинг иккинчи ярмида дарёлар суви жуда камайиб, баъзи сойларнинг суви эса қуриб қолади.
Ўзбекистонда доимий оқимга эга ёки қуриб қолувчи майда сойлар асосан чеккадаги тоғ тизмаларида, тоғ олдиларида, паст тоғларда кўп учрайди. Уларнинг сони Фарғона водийсининг ўзида 6500 та, Зарафшоннинг ўрта оқимида 120 тадан кўпроқ, Қашқадарё, Сурхондарё, Чирчиқ дарёси ҳавзаларида ҳам анча кўп. Сойлар ҳавзасининг ўртача баландлиги 1000-2000 м. оралиғида, тўйиниш манбалари қор-ёмғир ва булоқ сувларидан иборат, тўлин сув даври февраль-июнь ойларига тўғри келади ва бу даврда йиллик оқимнинг 50-100 % оқиб ўтади.Ўртача йиллик оқим миқдори кўпчилик сойларда 0,02-0,1 м³ Ғсекундга тўғри келади. Лекин сел келганда сойларда катта миқдорда сув ўтади. Сел сувлари миқдори сойларнинг бир йиллик оқимидан ҳам кўп бўлиши мумкин.
Сел республикамизнинг тоғ олди ҳудудларида кузатилиб, анча ташвишлар келтиради. Даҳшатли сел ҳодисалари асосан, ўрмонсиз тоғлардан оқиб тушадиган сойларда жала тарзида ёққан ёмғирдан содир бўлади. Баҳордаги илиқ ёмғирлар тоғдаги қорларни эритгач сойларда сув миқдори бир неча баробар ортиб кетади. Сел асосан апрель (22 %), май (30 %), июнь (18 %) ойларида рўй беради. Сел тез нурайдиган тоғ жинслари тарқалган ҳамда эрозия маҳсулотлари йиғилиб қолган сойларда кўпроқ юз беради. 1977-1990 йилларда Фарғона водийсида 1000 дан марта ортиқ, Қашқадарё тоғли ҳудудида 180 дан ортиқ сел ҳодисаси қайд қилинган. Бу ҳудудларда ҳозир ҳам сел келиш хавфи мавжуд, чунки битта Фарғона водийсининг ўзида сел ўтадиган 270 дан ортиқ сой бор. Республикада сел ўтадиган ҳавзаларнинг майдони 93,5 минг км² дан ортиқроқ.
Кўп йиллик ўртача оқим миқдори Ўзбекистонда ҳам асосан иқлимий омилларга, энг аввало, ёғин миқдори билан буғланиш миқдорига боғлиқ. Қолган ҳамма табиий-географик омиллар-дарё ҳавзасининг рельефи, тупроғи, ўсимликлар қоплами ва геологик тузилиши кўп йиллик ўртача оқим миқдорига таъсир кўрсатса ҳам, уларнинг таъсири асосан ёғин ва буғланиш миқдорига таъсир этиш орқали бўлади. Ўзбекистон тоғларида кўп йиллик ўртача оқимнинг миқдори бир хил эмас. Нам ҳаво оқимига очиқ ва улар йўналишига рўпара бўлган четки тоғ тизмаларининг ғарбий, жануби-ғарбий ва жанубий ёнбағириларидаги дарёлар (Чирчиқ, Сурхондарё ва Қашқадарёнинг айрим ирмоқлари) сув йиғилиш майдонлари серсувлиги билан ажралиб туради. Бу жойларда ўртача баландлиги 3000 м бўлган сув йиғилиш майдонларида ўртача оқим модули 40 л Ғсек Ғ км² дан ортиқ, ўртача баландлиги 3500 м бўлган сув йиғилиши майдонларида эса 50 лҒсекҒкм² гача етади. Аксинча тоғларнинг нам ҳаво оқимига тескари ёнбағирларида ва паст тоғларда (мутлақ баландлиги 1000 м атрофида) ўртача оқим модули камайиб, 7-12 л ҒсекҒкм² га, айрим жойларда ҳатто 1-2 лҒ сек Ғ км² га тушиб қолади.