Географияси Тошкент 2006 Ўзбекистон Республикаси

Download 1,5 Mb. bet 47/79 Sana 27.05.2022 Hajmi 1,5 Mb. #610562

Bog'liq
O\'zbekiston tab.geog

ЖАМИ	50,57	20,95	1935	9,62	26,91
5,21

чўкинди-магматик жинслар комплексида 8-9 лҒсек.ни, метаморфиклашган қумтош-сланецларда 3-5 лҒсек ни, мезозой ва қайнозойнинг терриген жинсларида 1-3 лҒсек. ни ташкил этади. Мутлақ баландлиги 1500 метргача бўлган жойларда ёғин-сочиннинг камайиши ва буғланишнинг кучайиши натижасида оқим модули кескин камайиб, 0,10 лҒсекҒ² дан 1-3 лҒсекҒкм² гача миқдорни ташкил этади. Ўзбекистоннинг тоғларидаги ер ости сувларининг заҳираси 105 м³Ғсек бўлиб, унинг 31,4 % и Тошкент атрофи районига, 23,8 % и Сурхондарё, 13,5 % и Қашқадарё, 11,6 % и Зарафшон водийларига, 6,7 % и Нурота-Туркистон, 5,25 % и Мирзачўл, 5,9 % и Фарғона ва 2 % га яқини Марказий Қизилқум гидрогеологик районларга тўғри келади. Ёриқ-карст ва тоғ дарёлари ўзанлари остида шаклланган ер ости сувларидан халқ хўжалигида фойдаланиш мумкин, лекин улардан кўп фойдаланиш тоғ олди, тоғ оралиғи ҳудудларга, текисликка оқиб тушадиган ер усти ва ер ости сувларининг миқдорига салбий таъсир этиши мумкин.

Тоғ олди минтақасида грунт ва қатламлараро сувлар асосан ёғин-сочин ва баланд тоғлардан сизиб келган сувлар ҳисобига шаклланади. Бу минтақа ер ости сувлари ер остидан сизилиб бориб, пастда жойлашган артезиан ҳавзаларига қўшилиб кетади. Минтақадаги ер ости сувлари шўрлик даражаси чучукдан то шўргача бўлади. Чучук сувлар асосан шағалли жинснлар тарқалган ерларда учрайди. Ер ости сувлари ичимлик сув сифатида ва чорва молларини суғоришда ишлатилади. Бу минтақада ер ости сувлари динамик заҳирасининг умумий миқдори 295 м³Ғсек ни ташкил этади.
Тоғ оралиғи ботиқларида асосан грунт ва қатламлараро сувлар шаклланади. Уларнинг сифати, миқдори ҳар бир ботиқда ҳар хил. Бу минтақанинг грунт сувлари ёғинлардан, дарё, канал, кўл, сув омборларидан сизган сувлардан ҳамда тоғ минтақасидан оқиб келаётган сувлардан тўйинади. Ботиқлардаги ер ости сувларининг катта қисми пастки ҳудудларга сизилишга, буғланишга сарф бўлади. Бу минтақада ер ости оқими бўлган ҳудудларда грунт сувлари тоза ва чучук, оқим суст бўлган, иқлими қуруқ, иссиқ ҳудудларда (Марказий Фарғонада, Мирзачўлда, Қарши чўлида, Қуйи Зарафшонда) эса шўрланган. Ботиқлардаги ер ости сувлари заҳираси унга бўлган эҳтиёжни бемалол, анча ошириб қондиради.
Бу минтақада ер ости сувларига энг бой ҳудуд Фарғона ботиғидир. Бу ерда тўйиниш манбаига эга ва фойдаланиш мумкин бўлган ер ости сувлари миқдори секундига 289 м³ га тенг.
Текислик минтақасидаги грунт сувлари асосан тоғ ва тоғ олди минтақасидан сизиб келаётган сувлардан, босим остида пастки қатламлардан сизиб чиқаётган ер ости сувларидан, қисман ер усти сувларининг сизилишидан ва ёғин сувларидан тўйинади. Текисликда ёғин кам, буғланиш катта бўлганидан уларнинг грунт сувини тўйинтиришдаги салмоғи катта эмас. Текисликда грунт сувининг оқими етарли даражада бўлмаганлиги ҳамда буғланишнинг катталиги ер ости сувлари сифатининг ёмонлашишига олиб келган. Грунт сувлари ичишга деярли яроқсиз, таркибида натрий ва хлорид тузлари кўп учрайди.
Ўзбекистоннинг текислик минтақаси Амударё, Сирдарё ва Устюрт артезиан ҳавзаларидан иборат, уларнинг табиий ер ости суви ресурсларининг умумий миқдори 120 м³Ғсекундни ташкил этади ва бунинг асосий қисми суғориладиган дельта текисликларига тўғри келади. Чучук сувлар ер ости суви жами миқдорининг тахминан 10 % ини ташкил этади. Улар асосан суғориладиган ер, канал ва ариқлардан сизиб вужудга келади, йирик магистрал каналлар ёқасида учрайди.
Артезиан сувлар Ўзбекистонда анча чуқурдан-100-400 м ва ундан ҳам чуқурдан чиққанлиги сабабли сувининг сифати ҳамма ерда бир хил эмас. Ер юзасига яқин қатламлар орасидаги сувлар чучук, ҳарорати пастроқ, чуқурда жойлашганларида иссиқ, бироз минераллашган бўлади.
Ўзбекистоннинг чўл минтақасида жойлашган артезиан ҳавзаларида қатламлараро сувлар қумли ётқизиқларда учрайди. Улар анча сифатли бўлиб, яйловларни сув билан таъминлашда, кичик воҳаларда суғорма деҳқнчиликда ишлатилмоқда. Бу сувларни (шўрлиги1,5-5,0гҒл )махсус қурилмалар ёрдамида чучуклаштириб хўжаликда ва аҳолини ичимлик сув билан таъминлашда фойдаланиш ҳам мумкин. Ҳозирги кунда Жанубий Оролбўйида 100 дан ортиқ махсус қурилмалар ёрдамида юқори бўр ётқизиқлари орасидаги сувлар чучуклаштирилиб, аҳоли манзиллари ичимлик сув билан таъминланмоқда.
Ўзбекистонда аниқланган, тасдиқланган чучук ва бир оз шўр (фойдаланишга яроқли) ер ости сув ресурслари миқдори 1993 йил 1 январь маълумотига кўра суткасига 19 млн м³ ни ташкил этган. Бунинг деярли ярми (суткасига 8,9 млн м³) чучук сувлардир. Чучук сувларнинг 95 % и тоғли минтақага тўғри келади.
Амударё, Зарафшон ҳавзаларида суғорма деҳқончилик мақсадларида сув режимининг ўзгартирилиши оқибатида Қорақалпоғистонда, Хоразм ва Бухоро вилоятларидаги воҳаларда чучук ер ости сувлари шўрланиб қолди.
Ўзбекистонда 1994 йил 1 январь ҳисоби бўйича суткасига 9,6 млн м³ атрофида ер ости сувларидан суғоришда, саноат кархоналарини сув билан таъминлашда фойдаланилган. Ҳозирги кунда Ўзбекистонда ўрганилган ва заҳираси аниқланган ер ости чучук сувлари республика аҳолисининг ичимлик сувга бўлган эҳтиёжининг 50 % ни қондирмоқда. Шунинг учун гидрогеологлар олдига чучук ер ости сувларини қидириб топиш, миқдорини аниқлаш каби муҳим вазифалар қўйилган.
Ўзбекистон минерал сувларга бой. Унинг ҳудудида табиатда учрайдиган минерал сувларнинг деярли ҳамма гуруҳлари ва турлари аниқланган. Улар асосан юра, бўр ва учламчи давр қатламларида турли чуқурликда жойлашган, турли даражада минераллашган ва ҳар хил ҳароратга эга. Минерал сувлар таркибида карбонат ангидрит, радон, сульфат газлари, йод, бром, литий, барий, темир ва бошқа кимёвий элементлар бор. Ноёб минерал сувлар Тошкент атрофида, Қизилқумда, Зарафшон водийсида, шунингдек Устюрт, Бухоро-Қарши, Сурхондарё ва Фарғона артезиан ҳавзаларида аниқланган. Сўнгги йилларда Ўзбекистонда 100 дан ортиқ минерал манбалар ўрганиб чиқилди. Улар асосида ўнлаб санаторий-курорт, даволаш муассасалари, минерал сувларни қадоқлаш, йод ажратиб олиш заводлари ишлаб турибди.
Ҳарорати 20⁰С дан юқори бўлган ер ости сувлари термал сувлар ҳисобланади, уларнинг заҳиралари Ўзбекистонда анчагина. Улардан аҳолини даволашда, иссиқлик манбаи сифатида фойдаланилади.
Ўзбекистонда саноат аҳамиятига эга бўлган ер ости сувлари ҳам мавжуд. Бухоро-Қарши, Сурхондарё, Устюрт ва Фарғона артезиан ҳавзаларидаги ер ости сувлари таркибида саноат аҳамиятига эга бўлган миқдордаги рубидий, цезий, бўр, германий, йод ва бром борлиги аниқланган.

Download 1,5 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham: