Географияси Тошкент 2006 Ўзбекистон Республикаси

Иқлим элементларининг ҳудудий ва мавсумий тақсимланиши. Ўзбекистоннинг текислик қисми субтропик иқлимли чўл ва мўътадил иқлимли чўл зоналарида жойлашган. Иқлимшунослар субтропик минтақа чўллари билан мўътадил минтақа чўллари ўртасидаги чегарани Устюрт платосининг жануби-Қуйи Амударё (Чимбой)-Қоратоғ йўналишида ўтказадилар. Бу шимолий (мўътадил) ва жанубий (субтропик) чўллар ҳамда тоғлик ҳудудлар иқлимида катта фарқлар бўлиб, улар иқлим элементларининг фасллар бўйича тақсимланишида кўзга яққол ташланиб туради.
Иссиқликнинг тақсимланиши жойнинг географик кенглигига, Қуёш радиацияси миқдорига, ҳаво массаларининг хусусиятига ва ер юзасининг тузилишига боғлиқдир. Метеорологик ҳолатнинг энг асосий кўрсатгичи-бу ҳаво ҳароратидир. Ўзбекистоннинг текислик қисмида ҳавонинг йиллик ўртача ҳарорати чекка шимолда Қ8,6⁰ га, жанубда эса Қ18⁰ га тенг. Тоғлик ҳудудларда ҳаво ҳароратининг тақсимланишига тоғ тизмаларининг йўналиши, мутлақ баландлиги ва Қуёшга ҳамда ҳаво оқимларининг йўналишига нисбатан қандай жойлашганлиги таъсир кўрсатади. Тоғларда юқорига кўтарилган сари ҳаво ҳарорати пасайиб боради. Шунинг учун тоғларда ҳавонинг йиллик ўртача ҳарорати текисликка нисбатан анча паст бўлиб, 2200-2500метрда манфий кўрсатгичга эга.
Ўзбекистонда энг совуқ ой-январнинг ўртач ҳарорати фақат мамлакат жанубида 0⁰ дан юқори: Шерободда Қ3,6⁰, Термизда Қ2,8⁰, Ғузорда Қ1,9⁰ га тенг. Шимоли-ғарбга борган сари ҳарорат пасая боради ва Зарафшон водийсида 0,2⁰, Мирзачўл ҳамда Қизилқумда -2⁰,-4⁰, Хоразм воҳасида -5⁰,-7⁰, Устюрт платосида эса -8⁰,-11⁰ бўлади. Тоғ олди ҳудудларида (500-1200 м. баландликда) ҳаво ҳарорати пастроқ ерлардагига нисбатан илиқроқ бўлади. Масалан, Ургутда (баландлиги 1000 м) январь ойининг ўртача ҳарорати -0,5⁰, Омонқўтонда (1200 м) -0,6⁰ бўлса, Мирзачўлда -2,3⁰. Тоғ олдидан баландга кўтарила борганда ҳаво ҳарорати яна пасаяди. Масалан, Чимёнда (1438)-4,6⁰, Кўлсойда (2100)-5,9⁰ тенг.-6⁰ли изотерма Ҳисор тоғларида 2500-3000 метр баландликдан, Ғарбий Тяншаннинг Ўзбекистондаги тизмаларида 1800-2500 метр баландликдан ўтади. Ўзбекистонда Арктика ва Сибирдан совуқ ҳаво массалари кириб келганда ҳаво ҳарорати қишда жуда ҳам пасайиб кетади. Мутлақ паст ҳарорат Тошкент-Мирзачўл ҳудудида -28⁰дан -35⁰ гача, Фарғона водийсида -23⁰дан -31⁰ гача, Туркистон-Нурота тоғларида -28⁰ дан -35⁰ гача, Зарафшон водийсида -24⁰дан -35⁰ гача , Қашқадарё воҳасида -23⁰ дан -27⁰ гача, Қуйи Амударёда -29⁰ дан -32⁰ гача, Устюртда эса -37⁰ гача етади. Қишнинг давом этишини билиш қишлоқ хўжалиги нуқтаи назаридан айниқса катта аҳамиятга эга. (1-жадвал)
Ўрта Осиёда қишнинг чегарасини суткалик ҳароратнинг баҳорда ва кузда Қ5⁰ дан ўтган сана оралиғидаги кунлар билан ҳисобланади. Суткалик ўртача ҳароратнинг Қ5⁰ дан пасайиши ўсимликларнинг ўсиши ва ривожланиши учун ноқулай. Лекин айрим мутахассислар ҳақиқий қиш чегарасини суткалик ҳаво ҳароратининг 0⁰ дан баҳорда ва кузда ўтган саналари орасидаги кунлар билан ҳисоблайдилар. Ҳақиқий қишда ўсимликнинг ўсиши ва ривожланиши бутунлай тўхтайди.
1-жадвал