Geografiya 10 sinf 2017. indd

Balandlik  mintaqalanishi
  –  tog‘larning  etagidan  suvayirg‘ich  tomon 
tabiatning  qonuniy  o‘zgarib  borishi.  Balandlik  mintaqalari  tekisliklar-
dagi  tabiat  zonalariga  o‘xshash,  lekin  aynan  o‘zi  emas.  Ularning  shakl-
lanishiga  yuqoriga  ko‘tarilgan  sari  havo  harorati  va  bosimining  pasa-
yishi,  quyosh  radiatsiyasining  kuchayishi,  suv  bug‘lari  kondensatsiyasi 
sharoitining  o‘zgarishi  sabab  bo‘ladi.  Yog‘inlar  ma’lum  balandlikkacha 
ko‘payib,  so‘ng  kamayadi.  Shunga  bog‘liq  holda  tuproqlar,  o‘simlik  va 
hayvonot  olami,  umuman,  geotizimlar  o‘zgarib  boradi.         
Balandlikka  ko‘tarilgan  sari  o‘simliklarning,  tabiiy  sharoitning  o‘zga-
rib  borishi  haqidagi  ma’lumotlar  Zahiriddin  Muhammad  Boburning 
“Boburnoma”  asarida  Movarounnahr,  Afg‘oniston  tog‘larining  ta’rifi da 
kelti riladi.  Lekin  balandlik  mintaqalanishi  qonuniyatini  ilk  bor A.  Gum-
boldt  Alp  va  And  tog‘larida  o‘rganib,  ilmiy  asoslab  bergan.   
Tekislikdagi  tabiat  zonalari  ekvatordan  qutblarga  tomon  birin-ketin 
almashinib  borgani  kabi  balandlik  mintaqalari  ham  tog‘larning  etagidan 
suvayirg‘ich  tomon  almashinib  boradi.  Biroq  tog‘larda  balandlik  min-
taqalari  ularga  nisbatan  tezroq  aemashinadi,  ayrim  balandlik  mintaqala-
rining  o‘xshashi  bo‘lgan  tabiat  zonalari  tekisliklarda  mavjud  emas.  Ma-
salan,  tog‘larda  subalp  va  alp  o‘tloqlari  mintaqasi  mavjud,  tekisliklarda 
esa  bunday  tabiat  zonasi  yo‘q.
Balandlik mintaqalarining soni va tuzilishi 
tog‘larning  balandligiga, 
qaysi  iqlim  mintaqasida  (shuningdek,  iqlim  o‘lkasida)  joylashganiga, 
yo‘nalishiga,  havo  massalariga  nisbatan  joylashishiga  bog‘liq.  Tog‘lar 
qanchalik  baland  bo‘lsa  va  quyi  kengliklarda  (ekvatorga  yaqin)  joylash-
gan  bo‘lsa  shunchalik  ko‘p  balandlik  mintaqalari  yuzaga  keladi.  Iqlim 

---

34
o‘lkalari  ham  balandlik  mintaqalariga  sezilarli  ta’sir  ko‘rsatadi.  Kon-
tinental  iqlim  o‘lkasida  joylashgan  tog‘larda  tog‘  cho‘l  va  chalacho‘l 
min taqalari  katta  maydonni  egallaydi.  Qor  chizig‘i  dengiz  iqlim  min-
taqasida  joylashgan  tog‘larga  nisbatan  700–1000  m  balandroqdan  o‘ta-
di.  Dengiz  iqlim  o‘lkasida  joylashgan  tog‘larda  esa  tog‘–o‘rmon  min-
taqasi  keng  tarqalgan,  qor  chizig‘i  ancha  pastdan  o‘tadi. 
Balandlik  mintaqalanishi  tog‘larning  relyef  xususiyatlariga  ham 
bog‘liq.  Ayniqsa,  yonbag‘irlar 
ekspozitsiyasi
  muhim  ahamiyatga  ega. 
janubiy  va  shimoliy,  havo  massalariga  ro‘para  va  teskari  yonbag‘irlarda, 
balandlik  mintaqalari  turlicha  bo‘ladi.  Masalan,  O‘zbekistondagi  tog‘lar-
da  janubiy  yonbag‘irda  adir  (tog‘  quruq  dasht)  mintaqasi  bo‘lsa,  ayni 
shu  balandlikdagi  shimoliy  yonbag‘irda  esa  tog‘  (tog‘–o‘rmon–dasht) 
balandlik  mintaqasi  shakllanganini  ko‘rish  mumkin.