Geografiya 10 sinf 2017. indd

Kenglik  zonalligi
  –  quyosh  nurlari  tushish  burchagining  o‘zgarishi 
hisobiga  tabiat  komponentlari  va  geotizimlarning  ekvatordan  qutblarga 
tomon  qonuniy  o‘zgarib  borishi. 
Geografi k  qobiqning  eng  yirik  zonal  birliklari  iqlim  (geografi k)  min-
taqalardir.  Ularning  ichida  issiqlik  va  namlik  nisbatiga  bog‘liq  holda  ta-
biat (geografi k) zonalari ajratiladi. 
Tabiat zonalari 
– geografi k qobiqning 
iqlim mintaqalari doirasida, asosan, issiqlik bilan namlik miqdori va nis-
batiga  qarab  muayyan  tartibda  qonuniy  almashinib  boradigan  geotizim-
lar.  Har  bir  tabiat  zonasida  o‘ziga  xos  tuproqlar,  o‘simliklar  va  hayvon-
lar  tarqalgan  bo‘ladi.  Shuningdek,  Yerning  tashqi  kuchlari  bilan  bog‘liq 
bo‘lgan  tabiiy  jarayonlar  –  nurash,  eroziya,  defl yasiya,  ekzaratsiya  va 
h.k.lar  ham  tabiat  zonalari  bo‘yicha  farq  qiladi.
Zonallik  aholi  joylashishi  va  xo‘jalik  faoliyatiga  ham  o‘z  ta’sirini 
ko‘rsatadi.  Agar  dunyoning  tabiat  zonalari  xaritasi  bilan  dunyo  aholisi-
ning  zichligi  xaritalarini  taqqoslasangiz,  tabiiy  sharoiti  qulay  bo‘lgan 
aralash  va  keng  bargli  o‘rmonlar,  musson  o‘rmonlar  va  qattiq  bargli 
doimiy  yashil  o‘rmonlar  (o‘rtadengiz)  tabiat  zonalarida  aholi  zich  joy-
lashganini  ko‘rasiz.  Dunyo  sivilizatsiyasiga  katta  hissa  qo‘shgan  qadim-
gi  Hindiston,  Xitoy,  Yunoniston,  Rim  davlatlari  ham  aynan  shu  tabiat 
zonalarida  joylashgan.   
Har  bir  tabiat  zonasida  o‘ziga  xos  iqlim,  tuproq,  o‘simlik  va  hayvonot 
olami,  hattoki  tabiiy  geografi k  jarayonlar  shakllangan  bo‘lib,  inson  xo‘ja-
lik  faoliyatiga,  ayniqsa,  qishloq  xo‘jaligi  va  qurilishga  katta  ta’sir  ko‘rsa-
tadi.  Issiq  o‘lkalarda  paxta,  uzum,  issiq  va  nam  o‘lkalarda  kofe,  sitrus 

---

31
mevalar,  choy,  sholi,  salqin  o‘lkalarda  bug‘doy,  arpa,  sovuq  o‘lkalarda 
esa,  faqatgina  issiqxonalarda  sabzavot  va  ko‘katlar,  gullar  yetishtiriladi. 
Bino  va  inshootlar,  ayniqsa,  turarjoy  binolarining  arxitekturasi,  ishlatila-
digan  qurilish  materiali  turli  tabiat  zonalarida  bir-biridan  farq  qiladi.
Sektorlik
  –  quruqlik  ichkarisiga  tomon  okeanlardan  uzoqlashgan 
sari  iqlim  xususiyatlarining  o‘zgarishi  hisobiga  tabiat  komponentlari  va 
geotizimlarning  o‘zgarib  borishi.   
Sektorlik  quruqliklarda  iqlim  mintaqalarining  ichida  iqlim  tiplari ning 
ajratilishida  aniq  namoyon  bo‘ladi.  Masalan,  mo‘tadil  iqlim  mintaqasida 
quruqlikda  dengiz,  mo‘tadil  kontinental,  keskin  kontinental  va  musson 
iqlim  o‘lkalari  shakllangan.  Bu  esa  tuproq-o‘simlik  qoplami  va,  umu-
man,  tabiat  zonalarida  ham  aks  etgan.  Iqlim  o‘lkalariga  bog‘liq  holda 
aralash va keng bargli o‘rmonlar, o‘rmon-dasht va dashtlar, chalacho‘llar 
va  cho‘llar,  musson  o‘rmonlari  tabiat  zonalari  shakllangan.  Iqlim  o‘lka-
larining  xususiyatiga  monand  aralash  va  keng  bargli  o‘rmonlar  ham-
da  musson  o‘rmonlari  meridional  yo‘nalishda,  o‘rmon-dasht  va  dashtlar 
hamda  chalacho‘llar  va  cho‘llar  esa  kenglik  bo‘ylab  cho‘zilgan.