Geodeziya, kartorafiya, geografiya

II BOB. VERTIKAL BURCHAKLARNI O’LCHASH USULLARI

2.1. Vertikal burchak o`lchashda qo`llaniladigan asboblar va ularning

turlari.

Vertikal burchak o`lchashda qo`llaniladigan asboblarga teodolit va taxeometr asboblari kiradi.

Teodolit turlari. Joyda geodezik ishlarni bajarishda gorizontal va vertikal burchaklarni o`lchashga to`g`ri keladi. Joyda gorizontal va vertikal burchaklarni o`lchashda ishlatiladigan asbob quyidagi asosiy qismlardan iborat: gorizontal burchak proyeksiyasi ifodalanadigan doira – limb, burchak yo`nalishlarini belgilash uchun xizmat qiladigan qarash trubasi hamda limb markazida aylanadigan hamda sanoq olinadigan doira – alidada, vertikal burchakni o`lchashda yordam beradigan - vertikal doira. Ana shunday asbob teodolit deyiladi.

Teodolitlar aniqligi bo'yicha uchga bo'linadi: yuqori aniqlikdagi teodolitlar - T05, T1; aniq teodolitlar - T2, T5; texnik teodolitlar - T15, T30. Ushbu teodolitlarning mukammallashtirilgan ikkinchi avlodi - 2T2, 2T5, 2T5K, 2T5KP, 2T30, 2T30P shifrli teodolitlar chiqarilgan. Hozirgi paytda Rossiyada bularning uchinchi - 3T2KP, 3T2KA, 3T5KP, 3T15P, 3T30P va to'rtinchi avlodi 4T15P, 4T30P, elektron teodolitlardan T10E ishlab chiqarilmoqda. Shifrdagi „K“ - vertikal doiradagi slindrik adilak o'rniga kompensator bilan, „P“ - to'g`ri tasvir hosil qiluvchi ko'rish trubasi bilan, „A“ - avtokollimatsiyalovchi (gorizontal holga keltiruvchi) moslama, „E“ - elektronika (kichik kompyuter) bilan jihozlanganini bildiradi. Konstruktiv xususiyatlariga qarab, teodolitlar takroriy va oddiy teodolitlarga bo'linadi. Takroriy teodolitlarda limb va alidada doiralari birga hamda alohida-alohida aylanishi mumkin, ularning har biri o'zini mahkamlovchi va qaratish vintlariga ega.

Bu burchakni limbda ketma-ket n marotaba o'lchab qo'yish yo'li bilan o'lchash imkonini beradi. Bundan tashqari limb turishini o'zgartirish bilan burchakni limbning turli qismida o'lchash mumkin. Bu esa o'lchash natijasini tekshirishga va ba'zi bir o'lchash xatolarini kamaytirish imkonini beradi. Oddiy teodolitlarda limb doirasi qo'zg`almas (aylanmaydigan) bo'lib, faqat alidada doirasi o'z o'qi atrofida aylanadi. Teodolitlar doiralari tayyorlangan materiallariga qarab metalldan va shishadan (optik) yasalgan teodolitlarga bo'linadi.