Genetika va evolyutsion

5.
 
Ko`p hujayrali organizmlarning kelib chiqishi. 
Paleontologiya dastlabki ko`p hujayrali organizmlar qanday paydo 
bo`lganligini isbotlovchi birorta dalilga ega emas. Shuni e’tiborga olib, olimlar 
biogenetik qonunni diqqat markazda tutgan holda dastlabki ko`p hujayrali 
organizmlarning qanday paydo bo`lganligi muammosini hal etishga urindilar. 
Dastlabki ko`p hujayrali organizmlarning paydo bo`lishiga oid bir qancha 
farazlar mavjud. I. Haji, G. Gekkel, R. Mankester, O. Byuchli, V. Zalenskiy, I. 
Mechnikov va boshqa olimlarning farazlari shular jumlasidandir. Ular orasida 
Mechnikovning fagotsitella farazi ko`proq dikqatga sazovordir. 
Ma’lumki, har qanday ko`p hujayrali hayvon individual rivojlanishini 
urug`langan tuxum, ya’ni zigotadan boshlaydi. Zigota uzunasiga ikki marta 
bo`linishi natijasida to`rtta blastomer hosil bo`ladi. Keyin blastomerlar 
ko`ndalangiga bo`linadi va 8 ta blastomer hosil bo`ladi. Shunday ketma-ket bo`linish 
natijasida murtakning oldin morula, so`ng bir qavatli blastula va ikki qavatli gastrula 
rivojlanadi. Ikki qavatli embrion bosqichning vujudga kelishi invagenatsiya, 
immigratsiya hamda delyaminatsiya usulida amalga oshagan deb faraz qilinadi. 
Aksariyat ko`p hujayrali hayvonlarda gastrula bosqichi 
invagenatsiya 
usulida 
ro`yobga chiqadi. Bunda blastula bosqichidagi murtakning bir qutbidagi hujayralar 
ichkariga botib kirib, e
ntoderma 
qavat hosil qiladi. Botib kirmagan tashqi tomoni esa 
e
ktoderma 
qavatga aylanadi. 
Delyaminatsiya 
usulida esa morula bosqichidagi 
embrion hujayrasining har biri uzunasiga ikkiga bo`linadi. Tashqi hujayralar 
ektoderma, ichki hujayralar entoderma qavat hosil qiladi. 
Birmuncha sodda tuzilgan ko`p hujayralilarda, masalan, kovakichlilar va 
bulutlarda 
immigratsiya 
amalga oshagan deb faraz qilinadi, bunda embrionning 
blastula qavat hujayralarining bir qismi ichkariga botib kiradi, so`ngra ularning 
migratsiyasi tufayli ikkinchi qavat — entoderma hosil bo`ladi. Ichkariga kirgan bu 
hujayralar o`z faoliyatining xarakteriga ko`ra, fagotsitlarga o`xshab ketadi. Ular 
amyobasimon harakat qila oladi. Oziqlanishi ham sodda bo`lib, hujayra ichida 
ro`y beradi. Ikki qavatli gastrulaning ana shu yo`l bilan hosil bo`lishi Mechnikov 
mulohazasiga ko`ra, oddiy usul hisoblanadi. 
Ko`p hujayrali hayvonlar ontogenezining ilk bosqichlarini o`rganish bir 
hujayrali organizmlardan qanday qilib dastlabki ko`p hujayrali organizmlar 
rivojlanishining umumiy yo`lini tasavvur etishga imkon beradi. Taxminlarga ko`ra, 
dastlabki ko`p hujayrali organizmlarning ajdodi xivchinli bir hujayrali organizmlar 
bo`lgan. Buning bir qancha asoslari bor. Avvalo, xivchinlar bir hujayrali 
organizmlarning eng soddalari hisoblanadi. Ular orasida hayvonlarga xos geterotrof 
oziqlanadigan va o`simliklarga o`xshash avtotrof oziqlanadigan formalar bor. Har 
qanday ko`p hujayrali organizm ontogenezini boshlab beradigan hujayraning 
uzunasiga bo`linishi ham faqat xivchinlilarda ro`y beradi. 
Koloniya bo`lib yashaydigan formalarining paydo bo`lishi ko`p hujayralilarning 
tarixiy rivojlanishida dastlabki qadam bo`lib xizmat qilgan bo`lishi mumkin. 
Bo`linish natijasida hosil bo`lgan ayrim hujayralar tarqalib ketmasdan, koloniya 
hosil qilishi ham xivchinlilarga xos xususiyatdir. Xivchinlilar orasida uchraydigan 16 

---

105 
ta (pandorina) yoki 32 ta (eudorina) hujayradan tashkil topgan koloniya bo`lib 
yashaydigan formalar yuqoridagi fikrning dalilidir. Koloniya bo`lib yashaydigan 
formalarda har bir hujayra mustaqil oziqlanadi va hazm jarayoni hujayra ichida ro`y 
beradi. Lekin volvoksning koloniyasi yuqoridagilarga qaraganda ancha murakkab 
tuzilgan. U bir nechtadan to 60—75 mingtagacha hujayradan tashkil topgan. 
Volvokslarda ko`p hujayrali organizmlarning ba’zi bir xossalari namoyon bo`ladi. 
Koloniyadagi hujayralarning protoplazma iplari bilan bir-biriga bog`lanishi, 
hujayralar 
harakatining 
o`zaro 
moslashganligi, 
hujayralarda 
bir 
qator 
differensiyalanish ro`y berishi, ya’ni somatik va jinsiy hujayralarga ajralish shular 
jumlasidandir. Binobarin, hozirgi vaqtda ham tabiatda tarqalgan sodda 
organizmlarning shunday vakillari borki, ularning tuzilishi ko`p hujayrali 
organizmlar ontogenezining muayyan ilk bosqichlariga to`g`ri keladi. Biogenetik 
qonunga ko`ra, ontogenezda filogenez qisqacha takrorlanadi. Modomiki shunday 
ekan, u holda ko`p hujayrali organizmlarning filogenezida ro`y bergan o`zgarishlar 
ontogenetik rivojlanishida o`z ifodasini topishi kerak (20-rasm). 
Mechnikov mulohazasiga ko`ra, kovakichlilarning ikki qavatli embrioniga 
mos keladigan forma, ya’ni blastula devoridagi hujayralar ayrimlarining ichkariga 
migratsiya qilishi hisobiga endoderma qavat vujudga keltiriladigan forma qadim 
zamonlarda bir hujayralilardan dastlabki ko`p hujayralilarning kelib chiqishini 
isbotlovchi forma bo`lishi mumkin. 
20-rasm
.
 Ko`p hujayrali hayvonlarning kelib chiqishi. Yuqorida — ko`p hujayrali 
hayvon embrioni rivojlanishining bosqichlari: 1- ikkita blastomer hosil bo`lishi: 2 — 
morula; 3-blastula: 4-parenximula; v-gastrula. Pastda-tuzilishi individual rivojlanish-
ning ma’lum bosqichiga to`g`ri keladigan hayvonlar bo`linayotgan evglena; 2- eudo-
rina koloniyasi; 3-volvoks koloniyasi; 4-fagotsitella (ko`p hujayralihayvonlarning gipo-
tetik ajdodi; 5- gidra (F. N.Pravdin bo`yicha). 
Mana shunday gipotetik ajdodni u fagotsitella deb nomlagan. Uning taxminiga 

---

106 
ko`ra, fagotsitella tashqi hujayralar qatlami xivchinlarga ega, ichki hujayralar 
qatlami, o`sha xivchinlarni yo`qotib, amyobasimon shaklga kirgan dastlabki ko`p 
hujayrali organizm ko`rinishida bo`lgan.