Genetika va evolyutsion

6. Hayvonlarning bir reja asosida tuzilganligi haqida
J. Sent-Iler. 
Fransuz olimi Etyen Joffrua Sent-Iler (1772-1844) o`z dunyoqarashi bilan 
J.Kyuvega tamomila qarama-qarshi edi. Agar Kyuve kreatsionizm va teleologiya 
oqimlarining himoyachisi bo`lsa, Sent-Iler ilg`or trans-
formizm oqimining ko`zga ko`ringan namoyondasidir.
Kyuve hayvonlar to`rt reja asosida yaratilgan desa, Sent-
Iler ular bir reja asosida tuzilganligini ta’kidlagan. 
Buni isbotlash uchun u qiyosiy anatomiya, embrio-
logiya fanlari dalillariga murojaat qilgan. Masalan, 
umurtqali hayvonlarning oyoqlari (odamning qo`li, 
ko`rshapalak va qushlarning qanoti, ko`rsich-qonning 
yer qazuvchi oyoqlari, delfinning suzgich oyoqlari) 
o`zaro taqqoslansa, ular elka, bilak-tirsak, kaft ust, kaft 
va barmoq suyaklaridan iborat ekanligi ma’lum bo`ladi.
Binobirin, ular har xil vazifa bajarishidan qat’i 
nazar, tuzilishi o`zaro o`xshash. Bunday organlarni Sent-
Iler 
analoglar 
deb atagan. Aslini olganda, Sent- Iler ta’-
riflagan analogik organlar hozirgi zamon biologiya fani
J. Sent - Iler
nuqtai nazaridan gomologik organlarga mos keladi. Sent-

---

23 
Iler fikriga ko`ra analogik organlar organizmda muayyan o`rin egallaydi. Ularning 
tuzilishini o`rganish mumkin. 
Hayvonlarning bir reja asosida tuzilganligini isbotlash uchun olim qiyosiy 
embriologiyadan ham foydalandi. Sent-Iler baliqning kalla suyagini sut emizuvchilar 
embrionining kalla suyagi bilan o`zaro taqqoslab, ularda suyaklanish markazlari, 
suyaklarning joylanishi bir tipda ekanligini qayd qiladi. Embriologik tadqiqotlar 
tufayli kit va parranda embrionining jag`larida boshlang`ich tishlar bo`lishini ham 
aniqladi. U ana shu dalillarga asoslanib, voyaga yetgan organizmlarda u yoki bu organ 
yohud qismlarning bo`lmasligi reduksiya natijasidir, degan xulosaga keldi. Uning 
fikricha, umurtqali hayvonlarning bir reja asosida tuzilganligini rudimentar organlar 
misolida ham isbotlash mumkin. Avstraliya tuyaqushi — kazuar qanotining teri osti 
rudimenti, odamda uchinchi qovoq borligi rudimentar organlarga misol bo`ladi. Sent-
Iler hayvonlarning organi «muvozanat prinsipi» asosida o`zgarishini, ya’ni har bir 
hayvonda barcha organlar kurtagi mavjudligini, muhit ta’siriga qarab, ular orasidan 
ba’zi organlar kuchli, boshqalari kuchsiz rivojlanishini, boshqa organlar hisobiga 
ba’zi organ kuchli rivojlanishi yoki rivojlanmay qolishini ta’kidlaydi. Masalan, 
baqaning individual rivojlanishida jabrasi reduksiyalanishi hisobiga o`pkasi kuchli 
rivojlanadi va hokazo. 
U organizmlarning o`zgarishida tashqi muhit nihoyatda katta rol o`ynashini
ko`rsatib, mevali bog`larda ba’zi yillari nokning mevasi shirin yirik bo`lsa, 
boshqa yillarda, aksincha, mayda va nordon bo`lishini bu o`zgarishlar bir necha 
asr davom etsa, organik formalar ancha keskin va keng ko`lamda o`zgarishini, bir 
xil formadan boshqa xil formalar kelib chiqishini qayd qildi. Sent-Iler yer 
yuzida doimiy o`zgarish bo`ladi, natijada har xil geologik davrlarga mansub
hayvonlar vujudga keladi, deb e’tirof qildi. Uning fikricha, organizmlar asta-
sekin o`zgaradi, ayrim hollarda esa o`zgarish to`satdan, ya’ni sakrash yo`li bilan 
ham vujudga kelishi mumkin. Buni isbotlash uchun u jabra bilan nafas oladigan 
itbaliqning suvdan quruqlikka o`tishi natijasida birdaniga o`pka bilan nafas ola-
digan baqaga aylanishini misol qilib keltiradi. Sent-Iler shu singari dalillarga 
asoslanib tabiatda barcha hayvonlar o`xshash prinsip asosida tuzilgan, lekin 
ular qismlari bilan bir-biridan farq qiladi, deb ta’kidlaydi. Bu g`oyaning 
to`g`riligini isbotlash maqsadida u tamomila noto`g`ri misollarga ham murojaat
etdi. Masalan, bo`g`imoyoqlilar o`zgargan umurtqali hayvonlardir, 
umurtqalilarda nerv sistemasi tanasining orqa, bo`g`imoyoqlilarda esa qorin 
tomonida joylashgan, agar bo`g`imoyoqlilar to`nkarilsa, umurtqali hayvonlarga 
o`xshash bo`lishi mumkin degan xulosaga keldi. Uning hasharotlarning segmenti 
umurtqali hayvonlarning umurtqasi bilan, oyoqlari esa qovurg`asi bilan o`zaro 
o`xshash, degan mulohazalari hech bir dalilga asoslanmagan xato fikr edi. 
Albatta, o`sha davrda barcha hayvonlar bir reja asosida tuzilgan, umurtqasiz 
hayvonlar bilan umurtqali hayvonlarning tuzilishi o`xshash, degan fikrlarni asoslash 
uchun dalillar etarli emas edi. Faqat XIX asrning oxiriga kelib, rus olimlari 
A.O.Kovaleskiy, 
I.I.Mechnikovlarning 
embriologiya 
sohasidagi 
tadqiqotlari
natijasida umurtqali va umurtqasiz hayvonlarning kelib chiqishi bir ekanligi 
isbotlab berildi.