Genetika akadem ik litsey o ‘quvchilari uchun darslik

6-r a s m.
Drozofilada jinsiy xromosomalarning irsiylanishi.
Erkak va urg‘ochi organizmlarning bir-biridan farq qiluvchi xro- 
mosomalari 
jinsiy xromosomalar
deyiladi 
(6 —7-rasm).
U rg‘ochi va erkak organizmlar kariotipini sitogenetik analiz 
qilib ularning faqat bir jufti farq qilishi aniqlangan. Bunday xro­
mosomalar 
geteroxromosomalar
deyiladi 
va lotincha X va Y 
harflari bilan belgilanadi. K o‘pchilik turlarda urg‘ochi organizmda 
bir xil XX jinsiy xromosomalar, erkak organizmida esa har xil — 
XY xromosomalar kuzatiladi. Qolgan ham m a xromosomalar 
auto-
somalar
deyiladi (ular erkak va urg‘ochi organizmlarda bir xil 
b o ‘ladi). U rg‘ochi jins kariotipida jinsiy xromosomalar bir xil 
b o ‘ladi, ular bir xil gametalarni hosil qilgani uchun 
gomogametali
deyiladi:
2AXX
AX 
AX
Erkakning jinsiy xromosomalari har xil bo‘lib, ikki xil gametalarni 
hosil qilganligi uchun 
geterogametali
deyiladi:
2AXY

---

27
7-r a s m.
Odamlarda jinsiy irsiylanish.
Jinsiy xromosomalar bir-biridan kattaligi, shakli va genlarning 
tarkibi bilan farq qiladi. X xromosoma Y xromosomaga nisbatan 
ancha katta, shuning uchun uning ko‘p genlarning Y xromoso­
m ada allellari yo‘q.
Jinsiy xromosomaga joylashgan genlar orqali nasldan naslga 
beriluvchi belgilar jinsga bog‘liq belgilar deyiladi. Hozirgacha 
asosan X xrom osom aga bog‘liq belgilar yaxshi o ‘rganilgan. 
Yuqoridagi rasmda gemofiliya kasalligining irsiylanishi ko‘rsatilgan 
(8-rasm).
O dam da X xrom osom aga b o g ‘liq belgilarga daltonizm , 
gemofiliya (resessiv), tish emali qo‘ng‘ir rangda b o ‘lishi (dom i­
nant) misol b o ‘la oladi. Y xromosomaga bog‘liq belgilar kamroq. 
Ularga gipertrixoz, sindaktiliya misol b o ‘la oladi.
Mustaqil tayyorlanish uchun topshiriqlar
1. Genlarning birikishi deb qanday hodisaga aytiladi?
2. Birikish guruhi nima? Har bir turda birikish guruhlari sonini 
qanday aniqlash mumkin?

---

28
Genetika
3. Nima uchun birikish to ‘la yoki chala bo‘lishi mumkin?
4. Genlar orasidagi birikish kuchi nimaga bog‘liq?
5. Krossover va nokrossover gametalar haqida nimalarni bilasiz?
6
. Genlar orasidagi masofa qanday birlik bilan o‘lchanadi?
7. Geteroxromosomalar va autosomalar nima?
8
. Geterogametali va gomogametali organizmlar genotiplari 
yozuvda qanday ifodalanadi?
9. Gemizigotalikning mohiyati nimadan iborat?
10. Jinsga bog‘liq belgilar deb nimaga aytiladi?
M asalalar
1. N orm al rang ajratish geni (dom inant) va daltonizm geni 
(resessiv) X xrom osom ada joylashgan. D altonik erkak kishi 
sog‘lom ayolga uylanganda oilada daltonik qiz tug‘ildi. O ta-ona 
genotipini aniqlang.
2. Y xromosomaga bog‘liq b o ‘lgan gipertrixoz belgisi bola 17 
yoshga to ‘lganidan keyin yuzaga chiqadi. Ixtiozning bir shakli 
resessiv belgi b o ‘lib, X xromosoma bilan bog‘liq. H ar ikkala belgi 
b o ‘yicha norm al ayol bilan gipertrixoz erkak oilasida ixtioz belgisi- 
ga ega b o ‘lgan o ‘g‘il tug‘ilgan. Shu bolada gipertrixoz belgisi
8-r a s m.
Gemofiliya kasalligining irsiylanishi.

---

29
b o ‘lishi mumkinmi? Ikkita belgi b o ‘yicha norm al farzand tug‘ilishi 
mumkinmi? U qanday jinsli b o ‘ladi?
3. D altonizm va kar-soqovlik belgilari resessiv belgilardir. 
D altonizm geni X xrom osom ada, kar-saqovlik geni autosomada 
joylashgan. D altonik va kar-soqov erkak sog‘lom ayolga uylan- 
ganda oilada bitta o ‘g ‘il daltonik, kar-soqov, bitta qiz daltonik, 
lekin norm al eshitadigan b o ‘lib tug‘ilgan. Bu oilada ikkala bel­
gisi b o ‘yicha ham kasal qiz tug‘ilishi mumkinmi?
4. Odamlarda katarakta va polidaktiliya autosomaga joylash­
gan dom inant gen tom onidan yuzaga chiqariladi. Bu genlar o ‘zaro 
to ‘liq bog‘langan (krossingover kuzatilmaydi). Ikkala belgi b o ‘yicha 
geterozigotali ayol va erkak nikohidan fenotip va genotip b o ‘yicha 
qanday avlod kutish mumkin?
5. O dam da rezus — omil geni bilan eritrotsitning shaklini bel- 
gilaydigan gen birikkan holda nasldan naslga o ‘tadi. Ularning 
orasidagi masofa 3 morganidaga teng. Rezus — musbat va elliptot- 
sitoz (eritrotsitning ellips shaklida b o ‘lishi) ga nisbatan geterozigo­
tali b o ‘lgan erkak rezus — manfiy va norm al eritrotsitli ayolga 
uylangan. Farzandlarning genotipi va fenotipi foizini aniqlang.
Test topshiriqlari