Genetika akadem ik litsey o ‘quvchilari uchun darslik

Belgi
Gen
Genotip
I. No‘xot rangi
Sariq
A
AA, Aa
Yashil
a
aa
II. No‘xot shakli
Silliq
B
BB, Bb
Burishgan
b
bb
Digomozigotali organizmlarni chatishtirishdan boshlaymiz:
P: O AABB 
X 
O aabb genotip 16 (100%) AaBb
Gametalar: 4 AB 
4 ab
F
1
: 
16 
AaBb 
fenotip 
16 (100%) AB
Birinchi avlod bir xilligi qonunining yuzaga chiqqanligini 
ko‘ramiz. So‘ngra hosil b o ‘lgan digeterozigot duragaylar o ‘zaro 
chatishtiriladi.
P: 
(F
1
) O AaBb 
X 
O AaBb
Gametalar: 
AB 
Ab 
aB 
ab AB 
Ab 
aB 
ab 
Hosil b o ‘lgan gibridlarni tahlil qilish oson b o ‘lishi uchun ingliz 
olimi Pennet tavsiya etgan panjaradan foydalanamiz.
Digeterozigot duragaylar o ‘zaro chatishtirilganda quyidagi 
natijani olamiz 
(3-rasm).
Sariq silliq — AB — 9 
Sariq burishgan — Ab — 3 
Yashil silliq — aB — 3 
Yashil burishgan — ab — 1
Demak, chatishtirish uchun olingan belgilar yig‘indisidan 
tashqari belgilarning yangi kombinatsiyasi kelib chiqqanligini

---

15
2-r a s m.
Monogibrid duragaylash sxemasi.
Ikkinchi avlod belgilarining ajralishi.
ko‘rdik (yashil, silliq va sariq, burishgan). Bu tajribadan M endel 
ikkita har xil belgilarning bir-birini inkor etuvchi variantlari mus- 
taqil kombinatsiyalana olishi m um kin ekan, degan xulosa chiqar- 
di.
Agar har bir belgining ikkinchi avlodda nasldan naslga o ‘tishi- 
ni tahlil qilsak, ularning har qaysisi 3 : 1 nisbatda taqsimlanishini 
k o ‘rish qiyin emas.
H am m a sariq belgi — 12 (9A + 3A), yashil belgi — 4 (3a + 
1a), ya’ni 12A : 4a q 3A : 1a. Xuddi shunday natija shakl taqsim- 
lanishida ham kuzatilishi mumkin: 12B : 4b q 3B : 1b.
Mendelning uchinchi qonuni quyidagicha ta ’riflanadi: ikki yoki 
undan ortiq bir-birlarini inkor qiluvchi belgilari bo‘lgan geterozigot 
organizmlar o ‘zaro chatishtirilganda belgilarning mustaqil nasldan 
naslga o ‘tishi yoki kombinatsiyalanishi kuzatiladi. Lekin shu 
narsani unutm aslik kerakki, bu qonun faqat no allel genlar no 
gomolog xromosomalarga joylashgandagina amalga oshadi.

---

16
Genetika
3-r a s m.
Digibrid duragaylashda belgilarning irsiylanishi.
Mustaqil yechish uchun masalalar
1-m asala. M onogeterozigot Aa, digeterozigot AaBb va 
trigeterozigot AaBbCc organizmlarda qancha turdagi gametalar 
hosil b o ‘lishini aniqlang.
H ar qanday genetik masalani yechishni gametalarni aniqlash- 
dan boshlash kerak. Buning uchun avvalo gametalar sofligi qonuni-

---

17
ni bilish lozim: gam etada har bir juft allellardan faqat bittasi 
b o ‘ladi. G am etalar turlarining um um iy soni 2n ga teng; bu yerda 
n — allellar juftlarining soni. M onogeterozigot (Aa) organizmda 
faqat ikki turdagi gametalar hosil b o ‘ladi: A va a (2
1
q 2). 
Digeterozigot organizm (AaBb) da to ‘rt turdagi gametalar b o ‘lishi 
mumkin: AB, Ab, aB, ab (2
2
q 4).
Trigeterozigot (AaBbCc) organizmda esa sakkiz turdagi game- 
talarning yarmisida A, qolgan yarmida a allellar mavjud, ularni 
ikkita qatorga yozamiz. Keyin B va b allellarini avval ikkita dom ­
inant, keyin ikkita retsessiv qilib yozamiz, keyin shu ustunchalar 
yoniga C va c allellarni bir dom inant, bir retsessiv qilib ketm a-ket 
yozamiz.
ABC
aBC
ABc
aBc
AbC
abC
Abc
abc
Trigeterozigotali organizmlarda gam etalar hosil b o ‘lishini 
aniqlashning ikkinchi usuli ham mavjud:
A aBbCc
C 
c C
c C
c C
c
2
-m asala. Itlar yungining qora rangi — jigarrang ustidan, kalta 
yungi — uzun yungdan to ‘liq dom inantlik qiladi. Ikkala juft gen­
lar har xil autosom a xromosomalarda joylashgan.
Ovchi qora va kalta yungli itlarni ko‘paytirish maqsadida xuddi 
shunday fenotipli itlarni chatishtirgan. Lekin ularning avlodidagi 
kuchukchalarning m a’lum qismigina qora, kalta yungli b o ‘lgan. 
Qolganlari esa qora, uzun yungli yoki jigarrang, uzun yungli 
b o ‘lgan. C hatishtirish u ch u n olingan itlarning genotiplarini 
aniqlang. Ovchi itlari gomozigota qora, kalta junli ekanligini tek- 
shirish uchun qanday chatishtirish o ‘tkazilishi lozim?

---

18
Genetika
3-m asala. Boshog‘i chiltonoqsiz, qizil b o ‘lgan bug‘doy navla- 
ri — boshog‘i qiltanoqli, oq rangli b o ‘lgan navlar bilan chatishtir- 
ilganda F
1
da olingan o ‘simliklar qiltanoqsiz va qizil boshoqli 
b o ‘lgan. F
2
da esa quyidagicha ajralish nam oyon b o ‘lgan:
159 ta qiltanoqsiz, qizil; 48 ta qiltanoqsiz, oq;
54 ta qiltanoqli, qizil; 16 ta qiltanoqli, oq boshoqli o ‘simliklar 
olingan. O ‘rganilayotgan belgilar qanday irsiylanadi? F
2
o ‘simlik- 
larning necha foizi geterozigotali? Tahliliy chatishtirish o ‘tkazish 
uchun F
1
o ‘simliklarini qanday fenotipga ega b o ‘lgan o ‘simliklar 
bilan chatishtirish kerak?
4-m asala. Yumaloq, chipor tarvuz o ‘simliklari uzunchoq, 
yashil mevali o ‘simliklar bilan chatishtirilganda avlodda olingan 
o ‘simliklarning ham masi yumaloq, yashil mevali b o ‘lgan. Ikkinchi 
tajribada ham xuddi shunday chatishtirish o ‘tkazilganda avlodda 
olingan o ‘simliklarni quyidagi fenotipik sinflarga ajratish mumkin 
b o ‘lgan:
20
ta o ‘simlik yumaloq, yashil mevali;
18 ta o ‘simlik yumaloq, chipor mevali;
19 ta o ‘simlik uzunchoq, yashil mevali;
21
ta o ‘simlik uzunchoq, chipor mevali.
Chatishtirish uchun olingan barcha o ‘simliklarning genotipini 
aniqlang. O ‘rganilayotgan belgilarning qanday irsiylanishini 
tushuntirib bering.
5-m asala. G ‘o ‘za o ‘simligida hosil shoxi cheklanmagan va 
cheklangan tipda, tola rangi esa qo‘ng‘ir va oq b o ‘ladi. Shoxning 
cheklanmagan tipda b o ‘lishligi cheklangan tipda b o ‘lishligi ustidan 
to ‘liq, tolning qo‘ng‘ir rangda b o ‘lishligi esa oq rangi ustidan 
to ‘liqsiz dom inantlik qiladi.
1
) cheklanmagan shoxli, qo‘ng‘ir tolali g‘o ‘za o ‘simliklari 
cheklangan shoxli, oq tolali o ‘simliklar bilan chatishtirilganda F
1 
da olingan o ‘simliklarning ham masi cheklanmagan shoxli va tola 
novvotrang b o ‘lgan. F
1
o ‘simliklari o ‘z -o ‘ziga chatishtirilib, keyin- 
gi avlod olinsa, ularning fenotipi qanday b o ‘ladi? Fenotipik sinf- 
larning nisbatini aniqlang.
2) F
1
da olingan o ‘simliklar cheklangan shoxli va oq tolali 
o ‘simliklar bilan chatishtirilsa, keyingi avlodda olingan o ‘simlik- 
larning genotipi va fenotipini aniqlang.
6
-m asala. Sulida norm al b o ‘ylik — balandlikdan, ertapishar-

---

19
lik — kechpisharlikdan ustunlik qiladi. Bu belgilarni ifodalovchi 
genlar har xil xromosomalarda joylashgan:
a) gomozigotali kechpishar, norm al b o ‘yli suli navi baland 
b o ‘yli, ertapishar navli bilan chatishtirish natijasida olingan dura- 
gaylar qanday belgilarga ega b o ‘ladilar;
b) F
1
duragaylarni o ‘zaro chatishtirishdan olingan avlod orasi- 
da baland b o ‘yli, ertapishar o ‘simliklar necha foizni tashkil qiladi;
d) ertapishar, norm al b o ‘yli sulini o ‘zaro chatishtirganda 
22372 ta o ‘simlik olingan. U lardan 5593 tasi baland b o ‘yli va xuddi 
shunchasi kechpishar b o ‘lgan. Hosil b o ‘lgan o ‘simliklar orasida 
nechtasi baland b o ‘yli, kechpisharligini aniqlang.
7-m asala. Qoramtir, jingalak sochli, faqat birinchi belgisi 
b o ‘yicha geterozigotali ayol, qoramtir, silliq sochli, lekin birinchi 
belgisi b o ‘yicha geterozigota yigit bilan turm ush qurgan. Ushbu 
oilada tug‘iladigan farzandlarning fenotip va genotiplarini aniqlang 
(silliq soch — retsessiv).
8
-m asala. H ar ikkala belgisi b o ‘yicha geterozigota kulrang, 
uzun qanotli urg‘ochi, qora rangli, kalta qanotli erkak drozofila 
bilan chatishtirilgan. Ushbu chatishtirish natijasida paydo b o ‘ladi- 
gan naslning fenotipi va genotipi qanday b o ‘ladi?
9-m asala. H ar ikkala belgisi b o ‘yicha geterozigota qora ko‘zli 
va besh barm oqli erkak (lekin yoshligida ortiqcha barm og‘i olib 
tashlangan) ko‘k ko‘zli, besh barm oqli ayolga uylangan. Ushbu 
nikohdan ko‘k ko‘zli va olti barm oqli bola tug‘ilishi mumkinmi?
10-masala. Otasi ham, onasi ham qora jingalak sochli oilada 
malla, silliq sochli bola tug‘ildi. O ta-ona va bolaning genotipini 
aniqlang.
11-masala. Paxmoq junli oq quyon bilan paxm oq junli qora 
quyon chatishtirilganda bitta oq, silliq junli quyon olindi. Masalada 
berilgan m a’lumotlarga ko‘ra ota-onasining genotipini aniqlash 
mumkinmi?
12-masala. Q o‘ng‘ir ko‘zli (dom inant), chapaqay (retsessiv) 
yigit ko‘k ko‘zli o ‘naqay qizga uylanganda ulardan ko‘k ko‘zli cha­
paqay bola tug‘ilgan. Bola va ota-onalarning genotipini aniqlang.
13-masala. Shabko‘r (dom inant belgi), chapaqay (retsessiv 
belgi) erkak har ikkala belgisi b o ‘yicha sog‘lom ayolga uylangan. 
Oilada ikki bola tug‘ilgan, ularning bittasi ikkala belgi b o ‘yicha 
sog‘lom, ikkinchisi shabko‘r va chapaqay. O ta-onalar va bolalar- 
ning genotipini aniqlang.

---

20
Genetika
14-masala. Odamlarda polidaktiliya va o ‘naqaylik dom inant 
belgilardir. Otasi 
6
barmoqli, onasi har ikkala belgiga nisbatan 
sog‘lom oiladan chapaqay va barm oqlari soni norm al bola tug‘ildi. 
Bu oilada yana qanday fenotipli bolalar tug‘ilishi mumkin?
5 -§ . Tahliliy chatishtirish
M endel irsiyatni o ‘rganishda duragaylarni tahliliy chatishtirish 
usuli bilan organizmlarning gomozigotali yoki geterozigotali ekan- 
ligini aniqlash mumkinligini ko‘rsatadi. Buning uchun genotipi 
aniqlanishi zarur b o ‘lgan organizm bilan gomozigota retsessiv indi­
vid chatishtiriladi.
P: 
O AA 
x 
O aa
Gameta: 
A 
a
F 1: 
Aa
Agar 
dom inant 
individ 
gom ozigota 
b o ‘lsa, 
bundan 
chatishtirishda ajralish sodir b o ‘lmaydi, F
1
duragaylarida bir xil 
b o ‘ladi.
Agar dom inant shakllar geterozigota b o ‘lsa, u holda:
P: 
O Aa 
x 
O aa
Gametalar: 
A 
a 
a
F 1: 
Aa 
aa
Bunda ajralish ham genotip, ham fenotip jihatdan 1 : 1 nis- 
batda b o ‘ladi. Demak, tekshirilayotgan organizm geterozigota 
ekan.
Agar tekshirilayotgan individ ikki juft belgisi bilan farqlansa, u 
holda
P: 
O AaBb 
x 
O aabb
Gametalar: 
AB 
Ab 
aB 
ab 
ab
F 1: 
AaBb Aabb 
aaBb 
aabb
Avlodda 4 xil fenotip 1 : 1 : 1 : 1 nisbatda b o ‘ladi, ya’ni ular­
ning har biri 25 : 25 : 25 : 25 foizga to ‘g ‘ri keladi