G. S. Tursinbayeva, G. M. Duschanova, J. S. Sadinov

Changlanish omillari.
Gulli о‘simliklarning kо‘pchiligi chetdan 
changlanishga moslashgan. Chetdan changlanish biologik va abiotik 
changlanishdan iborat. Biologik changlanish hayvonlar vositasi bilan 
abiotik changlanish esa tabiiy omillar (shamol, suv) yordamida sodir 
bо‘ladi. Biologik changlanishning eng muhim vositalaridan biri 
hasharotlar va qushlar hisoblanadi.
Hasharotlar yordamida changlanishga 
entomofiliya
(yunon. 
entomos- hasharot; filio о‘simlik), qushlar yordamida changlanishga 
ornitofiliya
(yunon. ornitos – kush) suv yordamida changlanishga 
gidrofiliya
(yunon. gidro – suv) va nihoyat shamol vositasi bilan 
changlanishga 
anеmofiliya
(yunon. anemos – shamol) deb ataladi 
(152-rasm). 
280

---

 
А 
B 
150-rasm. Dixogamiya – funksional ayrim jinsliligi:
A – proterandriya
: 1-2 – chetki gullarda changchi va urug’chining etilishi,
3-4 – o’rtadagi gullarda changchi va urug’chining etilishi, 5-7 – changdonlarning 
birinchi, ikkinchi va uchinchi kundagi gullashi, B – 
proteroginiya: 
1 – gulning 
g’uncha bosqichi, 2 – tumshuqchaning paydo bo’lishi, 3 – tumshuqchaning qurishi, 
4 – gulning ochilishi va tumshuqchasi qurigan guldagi changchilarning o’sishi,
5 – gulning changchi davri.
281

---

 
Entomofiliya.
Juda kо‘p о‘simliklarning gullari hasharotlar 
yordamida changlanadi. Shuning uchun ham aksariyat gulli 
о‘simliklarning evolyutsiyasi, hasharotlarning evolyutsiyasi bilan 
parallel taraqqiy etgan. Entomofil о‘simliklarning tojsimon 
gulqо‘rg‘oni har xil rangda bо‘ladi. Shu sababdan ular hasharotlarga 
uzoqdan yaxshi kо‘rinadi.
Ba’zi gullar juda ham yirik bо‘lib, 1 m ga yetadi (Rafflesia 
amoldii). Lolaqizg‘aldoq va lolalarda gul diametri 5–15 sm. 
Kо‘pchilik о‘simliklarning gullari mayda, lekin yaxshi kо‘rinadigan 
tо‘pgullarga о‘rnashadi (soyabonguldoshlar, murakkabguldoshlar va 
boshqalar). Ba’zan tо‘pgullarning chetlarida о‘rnashgan gullar 
markazda о‘rnashgan gullarga nisbatan yirikroq bо‘lib, hasharotlarni 
о‘ziga jalb etadi.
Hasharotlarni jalb etadigan asosiy manba gullardan ajralib 
chiqadigan xilma-xil efir moylaridir. Gulning hidi hasharotlarning hid 
sezish organlariga uzoqdan ta’sir etadi.
1 
2 
3