G. S. Tursinbayeva, G. M. Duschanova, J. S. Sadinov

Ornitofiliya.
Afrika va Janubiy Amerika tropik о‘rmonlarida 
о‘sadigan (yuqa, banan, kana va boshqa) о‘simliklarning gullari 
mayda kushchalar (kolibra, asalsо‘rar) yordamida changlanadi. 
Kо‘pchilik ornitofil gullar och qizil rangda bо‘ladi. Qushlar shu rangni 
yaxshi ajratib, guldagi nektarni sо‘rish vaqtida changlarni о‘ziga 
153 -racm. Anjirning chetdan changlanishi: 
1 – tо‘pgulning bо‘ylama kesmasida; 2 – uzun ustunchali tо‘pgul 
urug‘chisining bо‘ylama kesmasi; 3 – changchi guli; 4-5 – uzun va qisqa 
ustunchali urug‘chi guli; 6 – tugundagi ari; 7 – blastofaga arisi. 
286

---

yuqtiradi va boshqa gulga borib nektarni olish vaqtida gulni 
changlantiradi. 
Gidrofiliya.
Kо‘l va daryo atrofida talaygina о‘simliklar suv 
sharoitida о‘sishga moslashgan (masalan, dengiz о‘ti (zostera), dengiz 
nayadasi, elodeya, vallisneriya va boshqalar). Bu о‘simliklarning guli 
suv yordamida bilan changlanadi. Bunday changlanishga gidrofiliya 
deb ataladi. Masalan, vallisneriyaning urug‘chi guli spiral singari 
buralgan bandi suv ostida joylashadi. Urug‘chi yetilgandan sо‘ng 
suvning betiga chiqadi, ayni vaqtda changchi gul uzilib, suv oqimi 
yordamida spiral bandga joylashgan urug‘chiga borib, uni 
changlantiradi. Shundan keyin urug‘langan gulning bandi tortilib, 
urug‘chi gul suv tagiga tushadi, u yerda rivojlanadi. 
Anеmofiliya.
О‘rmonlarda о‘suvchi daraxtlarning taxminan 20% 
anеmofil о‘simliklar hisoblanadi. Chо‘l va sahrolarda о‘suvchi 
g‘alladoshlar oilasiga mansub о‘simliklarning kо‘pchiligi ham 
anеmofil lardan iborat. О‘tchil о‘simliklardan (g‘alla о‘simliklar, 
qiyoq о‘tlar, shuvoq, nasha, qichitqi о‘t, otquloq, zubturum va 
boshqalar), daraxtlardan (oq qayin, terak, tol, qayrag‘och, yong‘oq, 
tut, dub (eman), xurmo daraxtining kо‘pchiligi) anеmofil hisoblanadi. 
Bu о‘simliklarning gullari mayda, kо‘rimsiz bо‘lib, о‘zidan hid 
chiqarmaydi. Ularning gullari oddiy kosachasimon gulqо‘rg‘ondan 
iborat. Changlari mayda bо‘lib, juda ham kо‘p. Bir yoki ikki uyli, 
dixogamiya va geterostiliya hodisasi uchraydi. Changlar quruq bо‘lib, 
uzoq masofalarga tarqaladi. Anеmofil о‘simliklarda changlarning 
tarqalishini osonlashtiradigan, tebranib turadigan kuchalalar (tog‘ 
terak, dub, eman va boshqalar), changni ilib oladigan uzun-uzun, 
tuqsor va patsimon tumshuqchalar (galla о‘simliklar, kо‘pgina 
daraxtlar) bо‘ladi. Anеmofil daraxtlarning kо‘pchiligi bahorda, barg 
chiqarmasdan oldin yoki barg chiqishi bilan gullaydi va 
tumshuqchalar changni osonlik bilan ushlaydi. О‘tchil о‘simliklardan 
qichitqi о‘t о‘simlikning changchilari uzun-uzun bо‘lib, g‘uncha 
ochilishi bilan, changdon kuch bilan ochilib, changlarni sochib 
yuboradi. Bularning hammasi Anеmofiliyaning eng muhim belgilari 
hisoblanadi. 
Anеmofil о‘simliklar kо‘pincha katta-katta chakalakzorlar, 
о‘tloqlarni hosil qiladi va changni osonlik bilan tutib oladi. Anеmofil
о‘simliklarning antekologiyasi ancha yaxshi о‘rganilgan. Masalan, 
g‘alla о‘simliklarining changdonlari bir vaqtda ochilmasa ham, lekin 
287

---

ba’zilari faqat ertalab, boshqalari kunning ikkinchi yarmida va 
ayrimlari kechqurun ochiladi. Qamishning gullashi ertalab soat 4 dan 
yarim tungacha (soat 20 gacha) davom etadi.