G. S. Tursinbayeva, G. M. Duschanova, J. S. Sadinov

148-rasm. Changchi (A) va urug’chi (murtak xaltasi) (B) 
gametofitlarining rivojlanish sxemasi:
1 – chang donasi, 2 – ikki hujayrali chang donasi; 3 – generativ hujayraning 
bo’linishi; 4 – uch hujayrali chang donasi; 5 - chang donasining o’sishi;
6 - megaspora; 7 - 8 – megaspora yadrosining birlamchi bo’linishi;
9 – ikkilamchi bo’linishi, urug’chi gametofitining to’rt yadroli bosqichi;
10 – uchlamchi bo’linishi, sakkiz yadroli bosqichi; 11 – etuk urug’chi 
gametofiti; 12 – qo’sh otalanish. 
276

---

uning yonidagi kichikroq yadroli hujayralar yordamchi yoki 
sinergidlar deb ataladi. Xalaza tomonida turgan uchta yadro atrofi ham 
protoplazma bilan о‘ralgan. Bu hujayralar antipodalar (yunon. a n t i – 
qarshi podus – oyoq) deb ataladi. Odatdagicha taraqqiy etgan 
urug‘murtak tuzilishi 148-rasmda kо‘rsatilgan. 
Tuxum hujayra apparati juda ham murakkab, u kо‘pincha embrion 
xaltasining mikropile tomonida taraqqiy etadi chunki, bu joyda 
oqsillar, RNK sintez etiladi. Bundan tashqari uning tarkibida 
mitoxondriya, leykoplast, kraxmal, lipidlar tо‘planadi. Sinergidlar 
chang naychasi qobug‘ini eritishda, uni embrion xaltasi va tuxum 
hujayraga о‘tishini tezlashtirishda ishtirok etadi. Antipodlar xalazadan 
oziq moddalarni urug‘murtak va embrion xaltasiga о‘tkazish 
vazifasini bajaradi. 
36-§ Gullash va changlanish 
Gul generativ kurtakdan paydo bo‘ladi. О‘simlikda gul hosil 
bо‘lishi uchun oziq moddalar (karbon, oqsil, yog‘ va boshqalar) 
tо‘planishi kerak. Kо‘pchilik bir yillik yovvoyi terofit о‘simliklar yoki 
efemerlar
(yunon. efemeros – bir kunli, fiton – о‘simlik) – qisqa vaqt 
yashaydigan bahorgi о‘simliklar va bir yillik o‘simliklar (baliqko‘z – 
Climacoptera intricata
) urug‘dan kо‘karib chiqib, bir vegetatsiya 
davrida gullab urug‘ beradi (
Senecio subdentatus
). Ammo kо‘p yillik 
о‘simliklar orasida hayotida bir marta gullaydigan monokarpik) 
(yunon. monos – bitta, k a r p i s – meva) о‘simliklar ham uchraydi.
Masalan, О‘zbekistonning chо‘llarida о‘sadigan kovrak – 
Ferula 
foetida 
– ana shunday 
monokarpik
о‘simlikdir. Ba’zi о‘simliklar 
hayotining ikkinchi yilida gullaydi. Bunday о‘simliklar ikki yillik 
о‘simliklar deb ataladi (sabzi, lavlagi, turp va boshqalar) (149-rasm).
277

---

Kо‘pchilik о‘simliklar hayotining (vegetatsiya davrining) 5–6 yilida 
yoki kо‘p yillar о‘tgandan sо‘ng gullaydi va gullash har vegetatsiya 
davrida davom etadi, bunday о‘simliklar 
polikarpik
(yunon. poli – 
kо‘p, karpos – meva) deb ataladi. Masalan, 
F. kyzylkumica,
olma, 
о‘rik, gilos, tropik о‘simliklardan kakao, kokos palmasi va boshqalar 
(149-rasm). 
О‘simliklar gullashdan oldin g‘unchalar (gulkurtaklar) hosil qiladi. 
G‘unchaning gulkosachabarglari bilan tojbarglarining pastki qismlari 
A 
B