G. S. Tursinbayeva, G. M. Duschanova, J. S. Sadinov

 
 
12-§ Urug‘larning tiplari 
Yetilgan urug‘lar morfologik tuzilishi jihatidan turli-tuman bо‘ladi. 
Ikki va bir pallali о‘simliklarning urug‘laridagi murtaklarida va 
murtakdan tashqarida joylashgan ozuqa moddalarni tо‘playdigan 
tо‘qimalarning (endosperm, perisperm – nusellusdan paydo bо‘lgan 
tо‘qima) urug‘ tuzilishida qatnashishiga qarab urug‘lar endospermli; 
endospermli va perispermli; endospermsiz va perispermsiz; 
endospermsiz perispermli urug‘larga bо‘linadi (44-rasm). 
Ikki pallali о‘simliklarning endospermli urug‘larining tuzilishi. Bu 
tipga kiruvchi urug‘larning pо‘sti qalin, etdor murtakning urug‘palla 
barglari keng tomirlari yaxshi rivojlangan. Murtakning asosiy о‘qi 
qisqa mikropilga qaragan gipokotil va ildizning о‘sish konusidan 
iborat. Keng oq rangli endosperm, urug‘ning uzunasiga kesimida 
urug‘palla barglarni ikki tomonida yondoshib joylashgan. Urug‘lar 
unganda urug‘palla barglar uzunasiga kuchli о‘sib endospermning 
ozuqa moddalarini shimadi, natijada endosperm yupqa bо‘lib qoladi 
(kanakunjut о‘simligi). 
А 
B 
44-rasm. Gulli о‘simliklar urug‘ida murtak va endospermni 
joylanishi: 
A – birpallali (1, 2, 3, 4, 5, 10 - enosperm) va ikkipallali 
о‘simliklar (6, 7, 8, 9, 11, 14 – endosperm, 12, 13 – perisperm); B – 
Striga 
euphrasioides
(Sigirquyruqdoshlar oilasi) bо‘ylama kesimi. Shartli belgilar: 
Gp – gipokotel, I – ildiz, M – murtak, Up – urug‘pallabarg,
UQ – urug‘ qobig‘i, End – endosperm. 
End 
UQ 
М 
Up 
Gp 
I 
95

---

Ikki pallali о‘simliklarning endospermsiz urug‘larining tuzilishi. Bu 
tipdagi urug‘larning qalin pо‘stining tagida yirik ozuqa moddalarga 
boy urug‘pallali yassi murtak joylashgan. Endosperm esa urug‘ning 
rivojlanishi uchun sarf bо‘ladi. Urug‘palla barglarda boshlang‘ich 
tomirlar paydo bо‘la boshlaydi. Murtak о‘qi uncha katta bо‘lmasdan 
ildizning uchki tomoni bilan mikropilga qaragan urug‘ning shu 
tanasida yana urug‘ kertimi (rubchik) joylashgan. Murtakning kurtagi 
sust rivojlangan bо‘lib о‘sish konusida boshlang‘ich barglarning 
dо‘mbog‘lari (primordiy) zо‘rg‘a kо‘rinadi (qovoqguldoshlar, 
murakkabguldoshlar). 
Bu tipdagi urug‘larning ba’zilarida (dukkakdoshlar) endospermning 
qoldig‘i saqlanib qoladi. Bunday urug‘larni endospermli urug‘lar 
guruhiga kiritish mumkin emas. Chunki endosperm urug‘ning 
rivojlanishi uchun sarf bо‘lib, о‘zining ozuqa moddalarini tо‘plash 
vazifasini tо‘liq urug‘palla barglarga va assimilyasion barglarga 
bergan. Dukkakdoshlar oilasiga mansub kо‘pchilik о‘simliklarning 
urug‘larida murtak о‘qining bir tekisda о‘smaganligi natijasida murtak 
urug‘ pо‘stining tagida qayrilgan holatda bо‘ladi. Qayrilgan va 
spiralsimon о‘ralgan murtaklar yana kо‘pchilik ikki pallali о‘simliklar 
urug‘larida, jumladan karamguldoshlar vakillarida uchraydi.