G. S. Tursinbayeva, G. M. Duschanova, J. S. Sadinov

156-rasm. Bir pallali – bug’doy o’simligi murtagi tuzilishi va 
rivojlanishining sxemasi: 
1-2 – urug’pallabarg, 3 – barg novi, 4 – boshlang’ich 2-4 bargli, poyali
kurtakcha, 5 - epiblast, 6 – ildizcha, 7 – ildiz qini, 8 – koleoriza. 
293

---

157-rasm. Ikkipallali o’simliklar murtagi va endospermining 
rivojlanishining sxemasi (1-5):
S – sinergid; MX – murtak xaltasi; M – murtak; Ant – antipodi;
End – endosperm; MoEnd – murtak ozuqlanuvchi endosperm.
S 
S 
MX 
M 
MX 
M 
Ant 
Ant 
MX 
End 
MoEnd 
M 
End 
294

---

Nuklear endosperm hosil bо‘lishida yadro bо‘linmaydi va hujayra 
tо‘siqlari hosil bо‘lmaydi. Sellyular endosperm rivojlanishi vaqtida 
yadro bir nechaga bо‘linadi va hujayrada tо‘siqlar hosil qiladi. 
Shuning uchun ham embrion xaltasi bir necha yadroli katakchalardan 
iborat. 
Ba’zi о‘simliklarda embrionning oziqlanishini osonlashtiradigan 
alohida о‘simtalar yoki gaustoriyalar yuzaga keladi va intigument, 
nutsellus tо‘qimalariga о‘rnashib, oziq moddalarni embrionga 
yetkazishga kо‘maklashadi. Urug‘murtak asta-sekin urug‘ga aylanadi. 
Intigumentlardan pо‘st, nutsellusdan perisperm (yunon. peri –atrof; 
sperma – urug‘) hosil bо‘ladi.
Tuguncha devori urug‘lanishdan keyin shaklan о‘zgarib meva 
yonini hosil qiladi. Tugunchaning hamma qismi mevaga aylanadi. 
Kо‘pgina о‘simliklarda gulning boshqa qismlari ham mevaga 
aylanadi. Apomiksis deb (yunon. apo – inkor, miksis – aralashish), 
ya’ni jinsiy hujayralar qо‘shilgan holda, urug‘lanmagan tuxum 
hujayradan yangi organizmning vujudga kelishiga aytiladi. Apomiksis 
kо‘pincha evolyutsion rivojlangan oilalarda (murakkabguldoshlar, 
atirguldoshlar, g‘alladoshlar) uchraydi. Bu oilalarning turlari yangi-
yangi maydonlarni ishg‘ol etmoqda. Shuning uchun ba’zi olimlar 
apomiksis jinsiy yо‘l bilan kо‘payish о‘rnini egallab oladi va yangi 
sistematik guruh о‘simliklar vujudga keladi deb taxmin qilishadi. 
Ammo, bu fikrga kо‘pchilik olimlar qо‘shilmaydi. 
Apomiksisning bir necha xillari ma’lum. Odatda bunday hollarda 
tuxum hujayra hamisha diploid bо‘ladi. Ba’zan apomiksis nutsellus 
yoki arxeosporiy hujayralaridan hosil bо‘ladi, lekin hujayrada 
reduksion bо‘linish sodir bо‘lmaydi. 
Ba’zan embrion xaltasining boshqa hujayralaridan urug‘lanmagan, 
ya’ni jinsiy hujayralar qо‘shilmagan diploid sinergidlardan, 
antipodlardan, endosperma hujayralaridan о‘simlik taraqqiy etadi 
(masalan, lansetsimon bargli zubturum, xushbо‘y piyoz va boshqa 
о‘simliklarda). Bunday hodisaga apogamiya (lot. apo – inkor, aks, 
gamyeo – qо‘shilish) deb ataladi. 
Ayrim hollarda embrion – murtak (20 taga yaqin), embrion 
xaltasidan emas, balki nutsellus yoki urug‘murtak qoplag‘ichlarining 
hujayralaridan taraqqiy etib yetiladi. Lekin ularning 1 –3 tasigina 
taraqqiy etadi. Bunday hodisaga poliembroniya (yunon. poli – kо‘p, 
embrion – murtak) deb ataladi. Masalan, limon, mandarin, apelsin va 
boshqa sitrus о‘simliklarida uchraydi. 
295

---