G. S. Tursinbayeva, G. M. Duschanova, J. S. Sadinov

 
37-§ Gulli o‘simliklarda urug‘lanish va urug‘ning rivojlanishi 
Chang urug‘chining tumshuqchasiga tushgandan sо‘ng ma’lum vaqt 
(15 – 45 min., bir necha soat yoki bir necha hafta) о‘tgandan keyin 
bо‘rtib о‘sadi va uning sifonogen (vegetativ) hujayrasidan hosil 
bо‘lgan chang naychasi apertur orqali chiqib ustuncha tо‘qimasi 
154-rasm.
Viola hirta
 (A) va 
Oxalis acetosella 
 (B) о‘simliklarining 
kleystogam gullari:
1 – kleystogam gul; 2 – kleystogam gullardan taraqqiy etgan meva;
3 – xazmogam gul, 4 – gulqо‘rg‘oni olingan kleystogam gul. 
A 
B 
1 
2 
2 
2 
3 
4 
289

---

bо‘ylab о‘sib tuguncha tomon yо‘naladi. Shundan sо‘ng eng 
hayotchan va kuchli naycha urug‘ yо‘li (mikropile)ga birinchi bо‘lib 
yetib keladi va shu orqali urug‘murtakka о‘tadi. Bu hodisaga 
parogamiya
deb ataladi.
Ba’zan chang naychasi xalaza orqali tо‘g‘ridan-tо‘g‘ri urug‘murtak 
yoki embrion xaltasiga о‘tadi – bunga 
xalazagamiya
deb ataladi. 
Xalazagamiyani birinchi marta 1894-yili Treybom degan olim 
Avstraliya qit’asida о‘sadigan, qadimdan saqlanib qolgan kauzarin 
degan о‘simlikda, keyinchalik S. N. Navashin esa oq qayinda 
aniqlagan. 
Chang naychasi urug‘murtak xaltasiga yetgandan sо‘ng uning 
devori eriydi. Chang naychasi embrion xaltasining markaziy yadrosi 
tomon harakat etadi va ishqalanish natijasida uning uchi eriydi. Chang 
naychasi ichidan ikkita sperma hujayralari embrion xaltasiga kiradi. 
Sperma hujayralaridan bittasi tuxumhujayra yadrosiga, ikkinchisi 
embrion xaltasining ikkilamchi yadrosiga qarab yо‘naladi va u bilan 
qо‘shiladi. Natijada yopiqurug‘li о‘simliklar uchun eng muhim 
xususiyatlardan biri qо‘sh urug‘lanish sodir bо‘ladi (155-rasm). 
Qо‘shaloq urug‘lanishni 1898-yili rus botanigi S. G. Navashin 
piyozdoshlar oilasiga mansub 
Lilium martana
va 
Fritillaria tenella
degan 
о‘simliklarda 
aniqlagan. 
Keyinchalik 
urug‘langan 
tuxumhujayra yadrosidan murtak, ikkilamchi triploid yadrodan esa 
endosperm taraqqiy etadi. Shuning uchun ham yopiqurug‘li 
о‘simliklarning endospermi ochiqurug‘lilar endospermidan farq qiladi.
290

---