Mikrosporalar hosil bо‘lish vaqtida о‘rta qatlam hujayralari yemirilib
mikrosporaga oziq bо‘ladi.
Changdonning ichki tapetum qoplovchi
qatlami muhim fiziologik
ahamiyatga ega, chunki spora hosil qiluvchi tо‘qimaga oziq moddalar
shu qatlam orqali о‘tadi. Tapetum hujayralari quyuq va mо‘l
protoplazma suyuqligiga ega. Chang tashkil topa boshlagan paytda
ularning protoplazmasi bir necha bor bо‘linib, natijada arxesporiy
protoplazma suyuqligi bilan о‘raladi. Arxesporiy hujayralari bо‘linib,
mikrosporalarning ona hujayralarini hosil
qilish paytida tapetum
eriydi, ba’zan ayrim oilalarda tapetumning faqat pо‘sti erib,
protoplazma quyuqlashadi va mikrospora uchun oziq bо‘ladi
(139-rasm).
139-rasm. Etulgan changdonning kо‘ndalang kesmasi:
1 – epiderma; 2 – fibroz qavat-endotetsiyasi; 3-chang xalta; 4-changlar;
5 – tapetum; 6 – changdonlar bog‘lоvchisi.
261
Changlar (mikrosporalar)
. Mikrosporalar ona mikrospora
hujayralarining reduksion (meyoz) bо‘linishi vositasida vujudga
keladi. Bu jarayon suksessiv (birin-ketin), simultan (birdaniga) yoki
oraliq tiplardan iborat. Suksessiv bо‘linishning
birinchi davrida
hujayra tо‘siqlar bilan ajraladi va diada hujayralar hosil bо‘ladi. Bu
jarayon ikkinchi marta takrorlanganda hujayra tо‘siqlar hosil qilib
tо‘rtta mikrospora (chang) yuzaga keladi.
Mikrosporalarning suksessiv tip bilan hosil bо‘lishi bir urug‘pallali
о‘simliklarga xos xususiyatdir. Ikki urug‘pallali о‘simliklarda bu
jarayon simultan tipda boradi. Chang – (mikrospora) – yopiqurug‘li
о‘simliklarning erkak gametofiti hisoblanadi. Changning shakli, katta-
kichikligi, tuzilishi har xildir. Ular о‘simliklarning har bir turida
doimiy holda bо‘lib, nasldan-naslga о‘tadi. Changlar (140-rasm).
Changlarning o‘lchamlari har xil bо‘lib,
sharsimon, ellipssimon,
yulduzsimon, gildiraksimion va boshqa shakllarda bo‘ladi.
Chang pо‘sti (sporoderma) asosan ikki qismdan tashkil topgan,
ichki pо‘sti – entina va tashqi pо‘sti – ekzina. Entina yupqa, asosan
pektin moddasidan tuzilgan. Ekzina, entinaga
nisbatan ancha qalin
bо‘lib, kutinlashgan va turg‘unlashgan. Tarkibida uglevodlardan
sporopolenin bor. Bu modda ishqor va kislotalarda erimaydi, shuning
uchun ham juda pishiq.
Ekzina о‘z navbatida ikki qismdan iborat: tashqi qavati sekzin –
ekzinni eng mustahkam qavati va ichki qavati nekzindan iborat.
Sekzin tuzilishi jihatidan nihoyat xilma-xil bо‘lib, u har xil
bо‘rtmachalardan
tashqari tikanaklar, tuklar bilan qoplangan.
Taksonlarni sistemaga solishda ana shu belgilardan foydalaniladi.
Bundan tashqari sekzinada bir qancha teshikchalar ham bor. Bu
teshikchalar apertura (lot. apertus – ochiq) deb ataladi.
Aperturalarning shakli va joylashishi har xil. Shakl jihatdan ular pora
– teshikchalar va chiziqli egatlardan iborat. Changchalarning
pо‘stidagi pora va chiziqli egatlar ham shakl jihatdan har xil. Bir
porali va bir chiziqli egatli changlar ochiqurug‘li о‘simliklarga xos
belgidir.
262
Yopiq urug‘li о‘simliklar orasida bir porali va bir chiziqli egatli
changlar kо‘p mevalilardan magnoliyadoshlar
oilasining vakillarida
uchraydi. Evolyutsiya jarayonida bir porali va bir chiziqli yoki bir
egatli changlardan uch porali va uch egatli changlar va nihoyat:
ulardan kо‘p porali va kо‘p egatli changlar tarraqqiy etgan.
Aksariyat ikkipallali о‘simliklarda chang uch egatli, birpallalilarda
esa asosan bir egatli chang uchraydi. Yuqorida kо‘rsatilganidek,
changlar turli-tuman shaklda bо‘lishi, shu bilan birga ularning
chidamliligi, о‘zgarmasdan barqaror bо‘lib, о‘z
shaklini saqlab
qolishi, ularni har tomonlama chuqur tekshirishga imkon beradi. Shu
sababdan bо‘lsa kerak, 30-yillardan boshlab botanikaning yana bir
yosh tarmog‘i polinologiya fani taraqqiy etdi. Chang har xil usullar
bilan
tayyorlanib, keyin yoriq yoki elektron mikroskopda tekshirilib
о‘rganiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: