G. S. Tursinbayeva, G. M. Duschanova, J. S. Sadinov

137-рasm. Changchilarning evolyutsiyasi: 
1-6 – evolyutsiya jarayonida tojbarglarning changdonga aylanishi. 
 
258

---

Ularda changchi, chang ipi, changdon va bog‘lovchi iplar 
takomillashmagan. Evolyutsiyaning keyingi bosqichida yassi 
changchilar ixtisoslashib chang ipi, boshlang‘ich va changdonga 
aylangan.
Hozirgi yopiq urug‘li о‘simliklarning kо‘pchiligida changdonning 
ikkala yarmi bir-biriga qо‘shilib, tо‘rt xonali changdonga aylangan va 
changchining uchida apeksida joylashgan. 
Sodda oilalar misolida magnoliyadoshlarda changchi spiral shaklda 
bо‘ladi. Kо‘pchilik yopiq urug‘li о‘simliklarda changchilarning soni 
ma’lum miqdorda bо‘lib, siklik tarzda joylashadi. 
 
33-§ Mikrosporogenez va erkak gametofit. Changdon va 
mikrosporangiyalar 
Mikrosporalarning ona hujayralardan hosil bо‘lish jarayoniga 
mikrosporogenez (mikrospora –chang; yunon. genezis – hosil bо‘lish) 
deb ataladi. 
Yopiqurug‘li о‘simliklarda changchilar mikrosporofill hisoblanadi. 
Changchilar mikrosporangiy-changdon va uning uyalarida rivojlanadi.
Changdon changchi ipining ustki qismida joylashgan asosan ikki 
palladan iborat. U xilma-xil: masalan, silkinmaydigan yoki 
silkinuvchi, tebranuvchi (g‘allasimonlar, liliya va boshqalarda) 
bо‘lishi mumkin. 
Ontogenezining dastlabki davrida changdon hujayralari bir xil 
bо‘lib, keyinchalik subepidermik hujayralar (138-rasm) takomillashib 
tashqi va ichki qavatga bо‘linadi. Ichki qavatdan changchini hosil 
qiluvchi arxespor tо‘qimasi, tashqi qavati – (pariyetal – lot. pariyetalis 
– devor) esa changdon devori, shuningdek changchining oziqlanishiga 
sarf bо‘ladigan hujayralarga aylanadi.
Pariyetal qavatni hosil qiluvchi boshlang‘ich tо‘qima markazga 
intiluvchi yо‘nalishda periklinal yoki tangental (uzunasiga, bо‘yiga) 
va antiklinal (egilish, bukilish) bо‘linib, uch-tо‘rt hujayra qavati 
yuzaga keladi. Bu, о‘z navbatida, vertikal va gorizontal bо‘linadi. 
Natijada uch qavatdan tashkil topgan (tо‘rt uyali, chanoqli) changdon 
hosil bо‘ladi. Changdonning usti epidermis, uning osti endotetsiy 
(fibroz) va ichki tapetum (yunon. ichki parda) hujayra qavatlaridan 
iborat. 
259

---

Yopiqurug‘li о‘simliklarda tapetum hujayrasining yadrosi mitoz 
bо‘linib, tukchali va amebond hujayralar hosil qiladi. Tapetum 
hujayralari quyuq sitoplazmadan iborat. Bu hujayralar ona mikrospora 
tо‘qimalariga oziq moddalarni о‘tkazishda muhim fiziologik 
ahamiyatga ega. 
Endotsetsiy – mikrosporangi (changdon)ning eng tashqi qavatini 
tashkil etadi. Uning ichki qatlam hujayralaridan kо‘p miqdorda fibroz 
(tolalar) hosil bо‘ladi. Changdon yetilgan paytda fibroz qavatining 
protoplazmatik suyukligi tez quriydi va changdonning ikkala 
pallasining yorilishiga sabab bо‘ladi. Endotetsiy ostida 1–3 qator 
mayda hujayralardan tashkil topgan о‘rta qavat joylashgan.