G. S. K u t u m o V a I. I. I n o g a m o V g e o d e z I ya va m a r k s h e y d e r L i k I s h I

Tayanch 
so`zlar
:nivelir,o’lchash, 
ko`rish 
trubasi, 
lenta, 
shtativ, 
nivelirlash,nivelirlash turlari,balandlik, nisbiy balandlik, absolyut balandlik.reyka. 
 
Nazorat savollari
: 
1.Nivelir qanaqa vazifani bajaradi? 
2.Reyka qanaqa vazifani bajaradi? 
3. Nivelirlash turlari tartibi nimadan iborat? 
4. Absolyut balandliknima? 

---

158 
10-BOB
. 
TAXEOMETRIK PLAN OLISH 
10.1.Taxeometrik plan olish mohiyati 
Taxeometriya- grekcha so‘z bo‘lib, tez o‘lchash degan ma'noni bildiradi. Tez 
o‘lchash ma'nosi shundan iboratki, syomka qilinadigan nuqtaning planli va balandlik 
bo‘yicha o‘rni taxeometr ko‘rish trubasining reykaga bir qarashda o‘lchangan 
masofa(dalnomer bo‘yicha), gorizontal va vertikal burchaklar orqali aniqlanadi. Shu 
bois, taxeometrik syomka deganda gorizontal va vertikal syomkalarni bir vaqtning 
o‘zida taxeometr deb ataluvchi asbob bilan bajarishga tushuniladi. 
Taxeometr asbobi o‘rnatilgan nuqtaga bekat deyiladi va undan har bir syomka 
qilinadigan tafsilot va relyef nuqtasiga qarab bir vaqtda gorizontal burchak (biron-
bir boshlang‘ich yo‘nalishga nisbatan), vertikal burchak va dalnomer bilan (oddiy 
doiraviy taxeometrlarda ipli dalnomer yoki elektron taxeometrlarda elektron 
dalnomer bilan) masofa o‘lchanadi. 
Taxeometrik syomkada qutbiy koordinatalar sistemasi usuli bilan 
nuqtalarning plandagi o‘rni va trigonometrik nivelirlash usuli bilan esa ularning 
balandligi topiladi. O‘lchash natijalarini ishlab chiqib yer bo‘lagining yirik 
masshtabli topografik plani tuziladi. 
Taxeometrik syomka, asosan, relyefi notekis, maydoni uncha katta 
bo‘lmagan, eni tor va bo‘yiga cho‘zilgan tafsilotlari murakkab bo‘lgan joy 
uchastkalari yirik masshtabli topografik planlarini hosil qilish uchun 
qo‘llaniladi.Lekin elektron taxeometrlarning paydo bo‘lishi bilan, mazkur syomka 
maydoni katta yer uchastkalarining raqamli modellarini yaratishda asosiy syomka 
turiga aylandi va taxeometrik syomkani to‘liq yoki qisman avtomatlashtirishiga, 
ya'ni elektronli taxeometriyani paydo bo‘lishiga sabab bo‘ldi. 
Taxeometrik syomka teodolit syomkadan tafsilotlardan tashqari joy relyefini 
syomka qilish, menzula syomkasidan esa - joy planini dalada tuzilmasdan, kameral 
sharoitlarda yaratishi bilan farq qiladi. Menzula syomkasiga ko‘ra taxeometrik 
syomka o‘z afzalliklari va kamchiliklariga ega. Uning afzalligi shundan iboratki, 
taxeometrik syomkani menzula syomkasi uchun noqulay ob-havo sharoitida 

---

159 
qo‘llash mumkin bo‘lib, u dala o‘lchash ishlarini qisqa muddatda bajarishga imkon 
beradi.
Taxeometrik syomkaning kamchiligiga planni tuzishda bajaruvchining joy 
bilan taqqoslash imkoni yo‘qligini (menzula syomkasi plani bevosita dalada 
tuziladi) ta'kidlash mumkin.