G im n a st ik a d a r sl a r id a in no va tsio n t e X n o L o g iy a L a r

3.2.  Gim nastika  darsida uslubiy k o‘rsatmalar va m ashqlarni 
o ‘tkazish  usuliyatlari
Darsning  asosiy  qismini  o ‘tkazish  b o ‘yicha  umumiy  uslubiy 
k o ‘rsatm alar  va  um um ta’lim  maktablarining  jism oniy  madaniyat 
fan  dasturidagi  gim nastika  mavzularini  o ‘qitish jarayoni jism oniy 
madaniyat  mutaxassisi  egallashi  lozim  b o ‘lgan  kasbiy-amaliy 
bilim lar qatoriga kiradi.
>  
Gim nastika  darsining  asosiy  qismini  o ‘tkazishga  q o ‘yi- 
ladigan  talablam i  bajarish  uchun  o ‘qituvchi  quyidagilam i  bilishi 
lozim:
1.  Shug‘ullanuvchilar  harakat  faoliyatini  tashkil  qilish  va 
baholash,  xatolam i  y o 'q   qilish,  m ashqlam ing  bajarilishi  xavf- 
sizligini ta ’minlaydigan choralam i q o ‘llashni bilish.
2.  O 'rgatish  uslublarini  bilish.  U larga  quyidagilar  kiradi: 
o'qituvchining  o ‘zi  mashqlarni  chiroyli  nam oyish  qilishi,  uning 
bajarilish  texnikasini  tushuntirishi,  ijro  texnikasini  turli  xil 
ko'rgazm ali  qurollar orqali  namoyish  etishi  lozim.
3.  Shug‘ullanuvchilarga  yordam  ko'rsatish.  H ar  bir  shug‘ul- 
lanuvchining  mashqni  bajarishini  ta'm inlash  maqsadida,  uning 
tanasini  q o ‘l  bilan  kuzatishi,  kerak  b o ‘lsa, jism oniy  yordam   k o ‘r- 
satishi  va  bir  vaqtning  o ‘zida  xato,  yutuqlarni  aytib  turish  bilan 
yordam  k o ‘rsatadi.  A gar  shug‘ullanuvchining  harakat  sifatlari 
talab darajasidan past boTsa, shug‘ullanuvchi topshirilgan mashqni 
birinchi  m arta  bajarishga  urinayotgan  b o ‘lsa,  har  tom onlam a 
m e’yorda yordam  ko'rsatiladi.
59

---

4.  M ashq texnikasining m uhim   tarkiblaridan biri -   bu harakat 
maromidir.  Aksariyat  holatlarda  shug'ullanuvchilar  aynan  shu 
harakat  maromini  his  qila  olmaydilar.  O 'qituvchi  lozim  b o ’lgan 
paytda  tovushi  bilan  yoki  shug‘ullanuvchini  “turtib"  qoMi  bilan 
himoya qilib, zaruriy harakat m arom ini tanlab berishi  lozim.
5.  Kuzatish va  xatolarni  tuzatish.  M ashqning  bajarilmaganligi 
yoki  biron-bir xato  oqibatida noto‘g ‘ri  bajarilganligini  sezish qiyin 
emas.  Buning  uchun  alohida  bilimlar  talab  qilinmaydi.  Buning 
ustiga,  bunday  kuzatish  natijalarini  o ‘quvchiga  aytib  berish 
xafagarchilikdan  boshqa  narsani  bermaydi.  M uhimi,  mashqning 
noto‘g ‘ri  bajarilish  sababini  k o ‘ra  bilish  ham da  uni  bartaraf etish 
lozim (xatolarni aniqlashvatuzatishni so‘ngi bo‘limlarda o ‘qiysiz).
6.  M ashqlam ing  bajarilish  xavfsizligini  ta ’m inlash  choralari. 
M ashg‘ulotlam ing  bir  m e’yordagi  tartibiga  rioya  qilish  ham da 
ulam i  to ‘g ‘ri  tanlash  m ashg‘ulotning  xavfsizligini  ta ’minlaydigan 
muhim shartlardan biri hisoblanadi. Bundan tashqari, m ashg‘ulotlar 
o ‘tkazish  joyini  puxta  tayyorlash  va  ehtiyotlash  usullarini 
faq at  o ‘qituvchining  o ‘zi  emas,  shug'ullanuvchilar  ham  yaxshi 
o ‘zlashtirishlari  zarur.  Jarohatlanishning  oldini  olish  uchun  yangi 
mashqni  bajarishda  birinchi  urinishda  har  bir  shug‘ullanuvchini 
ehtiyotlab turiladi.  Ehtiyotlovchi  o ‘qituvchi  yoki  o ‘quvchi  bo‘lishi 
mumkin.  Keyinchalik  ehtiyotlashni  faqat  zarur  hollardagina 
qo‘llash tavsiya qilinadi.
>  
Darsning  asosiy  qismidagi  m ashqlam ing  ayrim  turlarini 
o ‘tkazish  usuliyatlari.  Gimnastika  darsining  asosiy  qismida 
qo‘llaniladigan  barcha  m ashqlam ing  ijrosini  tashkil  qilinishi 
xususiyatlariga k o ‘ra quyidagi uchta guruhga b o ‘linadi:
a)  gim nastika snaryadlaridagi mashqlar,  sakrashlar,  akrobatika 
mashqlari va ayrim  amaliy mashqlar;
b) erkin m ashqlar va uning kombinatsiyalari;
d) jism oniy tayyorgarlik mashqlari  (umumiy va maxsus);
Biz  quyida umum iy  ta ’lim  maktabi  gim nastika darsi  dasturida 
o ‘qitiladigan  eng  sodda  m ashqlarni  e ’tiboringizga  havola  qildik 
(10-30-rasm lar):
60

---

61

---

14-rasm.
62

---

15-rasm.
17-rasm.

---

18-rasm.
19-rasm.

---

20-rasm.
21 -ra s m .
65

---

26-rasm.

---

67

---

30-rasm
Y uqorida qayd qilingan dastur materiallari 4-9-sinf o ‘quvchilari 
uchun  gim nastika  jihozlari  (snaryadlari)da  bajari ladi  va  harakat 
texnikasi  boMaklarga ajratib  o ‘qitiladi  (o ’rgatiladi).
Bu  mashqlarni  o ‘tkazishda o'qituvchilar quyidagi tavsiyalarga 
rioya qilishlari  lozim:
1)  darsda. m ashg‘ulot joyini tez tayyorlashga  erishish.
Shug‘ullanuvchilarning  o ‘zaro  m unosabatlarini  aniq  belgilash
va  uning  bajarilishini  nazorat  qilish  bunga  kafolat  b o ‘lib  xizmat 
qiladi;
2)  mashqning  bajarilishini  kuzatib  turish  uchun  shug‘ullanuv- 
chilarga optimal  sharoitlarni yaratish.
Shug‘ullanuvchi  tom onidan  joyning  to ‘g ‘ri  tanlanishi  bunga 
yordam  beradi.  Chunki  joyning  to ‘g ‘ri  tanlanishi  kuzatish  uchun 
qulay lik yaratadi ham da k o ‘rib his qilish orqali q o ‘z g ‘atuvchilarning 
zararli ta ’sirlari kamayadi;
68

---

3) asosiy mashq bajarilishidanoldinm axsus razminka o'tkazish.
Darsning  asosiy  qismida  har  bir  mashq  turi  oldidan  m ashg'u-
lotlar  maxsus  badan  qizdirish  m ashqlaridan  boshlanadi.  M axsus 
badan  qizdirish  m ashqlari  harakat  a ’zolarini  tayyorlashga  yordam 
beradi  va  shug'ullanuvchining  aynan  shu paytdagi  holatini.  u yoki 
bu  mashqni  bajarishga  b o ‘lgan  im koniyat  darajasini  aniqlashga 
yordam  beradi  (gim nastlar  iborasi  bilan  aytilganda  bu  «snaryadni 
his  etish»da q o ‘l keladi).
>   Badan  qizdirish  vositalariga  quyidagilar  kiradi:  buyumlar, 
buyumlarsiz  va  o g ‘irlik  bilan,  ommaviy  turdagi  snaryadlar  bilan 
bajariladigan  umum rivojlantiruvchi  mashqlar  ham da  shug‘ulla- 
nuvchi bajarish uchun tayyorgarlik k o ‘rayotgan gim nastika turining 
mashqlari.  Gimnastika  bilan  shug‘ullanishni  yangi  boshlaganlarga 
mashqlarni  tanlash  va  m e’yorlash  o'qituvchi  (trener)  tomonidan 
aniqlanadi. Tajribali  gim nastikachilar maxsus tayyorgarlik gimnas- 
tikasi  (razminka)ni  odatda mustaqil  o ‘tkazadilar;
4) belgilangan uslubiy tavsiyalarga amal qilgan holda, m ashg‘u- 
lotdagi vaziyatni hisobga olib,  asosiy mashqlarni  o ‘tkazish.
>   Jism oniy tayyorgarlik,  erkin  mashqlar  va  kombinatsiyalar. 
Erkin  mashqlar  kombinatsiyalarini  o ‘rganishda  (ularda  murakkab 
akrobatika elementlari y o ‘q) o'qituvchi yalpi uslubdan foydalangan 
holda m ashg'ulotni olibboradi. B undauquyidagicha harakat qiladi:
1.  I'.ng  avva lo  b a ja rila d ig a n   h arakatni  k o ‘rsatib  b e ra d i  v a   b ir 
v a q tn in g   o 'z i d a   uni  b irg ala sh ib   bajarishni  s h u g 'u l l a n u v c h i la r g a  
ta k lifq ila d i.  A g a r b u  h a r a k a t l a r n o s i m m c t r i k   b o 'ls a , u n d a o ‘qituvchi 
uni  g u r u h g a   orqasi  yoki  y o n   tom o n i  bilan  tu rg an   h o ld a  k o ‘rsatadi. 
H a ra k a t  m u ra k k a b lig i  va  s h u g 'u ll a n u v c h i la r   ta rk ib ig a   qarab,  bu 
h a ra k a t  bir n ec h a   m a rta   takrorlanadi.
2.  S h u g ‘ulla n u v c h ila rg a   h arakatni  n a m o y i s h s i z - o ‘zi k o 'r s a t ib  
b e rm a y   bajarishni  ta k l i f q i l a d i.
3.  Xatolarni  tuzatadi  va  birinchi  darajadagi,  o ‘rganilishi 
zarur  bo‘lgan  harakatning  texnikasini  to ‘liq  egallagunga  qadar 
takrorlaydi.
69

---

4.  Xuddi  shu  tarzda  birinchi  to 'rtta  sanada  bajariladigan 
harakatlam i  o'rgatadi.  Takrorlashni  esa  hohlagan  hisobdagi  hara­
katlardan boshlaydi.
5.  H arakatlam i  m ustaqil  o ‘rganish  uchun  1-2  daqiqa  vaqt 
beradi.
6.  Shu tarzda keyingi to ‘rtta hisobni o ‘rgatadi.
7.  Shug'ullanuvchilarga  egallangan  harakatlam i  m usiqa 
j o ‘rligida bajarishni tak lif qiladi  va o ‘zi  sanab  turadi.  Xuddi  shuni 
o ‘zi,  lekin sanalmaydi.
8.  K o‘rsatilgan  tartibda  kom binatsiyani  oxirigacha  bajarish 
uchun harakat qiladi.  Takrorlashni istalgan fazadan boshlaydi.
>  
Jismoniy  tayyorgarlik  mashqlari.  Shug‘ullanuvchilarda 
ayrim  harakat  sifatlarining  rivojlanish  darajasi  bir  xilda  emasligi 
sababli,  ushbu  m ashqlam ing  mazmuni,  sur’ati  va  m e’yorlarini 
turli  holatda  alohida  olib  borish  m aqsadga  muvofiqdir.  Lekin, 
•4 
buni  amalga  oshirish  aytarli  darajada  qiyinligi  uchun umum taTim 
maktablarida,  o 'rta  maxsus va oliy  o ‘quv yurtlarida yakka tartibda 
yondoshishdan butunlay voz kechib, barcha uchun bir xil mashqlar 
berish  bilan  chegaralanmoqda.  Bu  m ashqlar  o ‘zining  harakat 
tarkibiga k o ‘ra murakkab  b o ‘lmay,  mashqni  o ‘qituvchi  tomonidan 
k o ‘p  martalab  ko'rsatib  berish  ham da  s o 'z   orqali  tushuntirishdan 
holi  qilishi bilan afzallikka ega, xolos.
Xulosa  qilib  shuni  aytish lozimki,  darsning  asosiy  qismida bir 
emas bir necha vazifa hal  qilinadi.  B u vazifalar toTiq hal  qilinmay 
turib,  boshqalarini  hal  qilish  ta ’lim  jarayonining  samaradorligiga 
salbiy  ta ’sir  qiladi.  M asalan,  bir  vaqtning  o ‘zida  sakrashni 
rivojlantirish va uni fazodagi aniqligiga erishish degan vazifani hal 
qilish,  agar hali shug'ullanuvchilar oddiy sakrashlarni bilmay turib 
vazifa  qilib  belgilansa,  o ‘quvchilar  hech  narsani  o ‘rganmaydilar 
(maktab 
o ‘quvchilari 
gim nastika 
darslarining 
aksariyatida 
hozirgi  kunda  shu  holatni  kuzatish  mumkin).  Qoidaga  koTa  u 
yoki  bu  jism oniy  sifatni  rivojlantirish  uchun  organizmning  ish 
qobiliyati  quvvatini  va  koordinatsiyaviy  im koniyatlarini  chegara 
sanalgan  holatgacha  k o ‘tarish  taqozo  etiladi.  Eng  hozirgi  zam on
70

---

uslubiyotlaridan foydalanilganda ham  bunday vazifani hal qilishga 
k o ‘p vaqt sarflanadi.  Aslida, biz darslarda “kuch tezkorligi” sifatini 
takom illashtinsh  va  "harakatlarni  aniq  bajarishni  tarbiyalash”  deb 
vazifa qo'yib,  o ‘zim izni-o‘zim iz aldam oqdam iz9.
Darsning asosiy qismidagi 28-33 daqiqa vaqt ichida haqiqatdan 
ham  bunday  vazifalarni  hal  qilish  uchun  ham  o ‘rgatib,  ham 
mustahkamlab,  takom illashtirish  vazifalarini  hal  qilish  qiyinligi 
hozirgi  kun  jism oniy  tarbiya  amaliyoti  va  sport  trenirovkasi 
m ashg'ulotlaridan  m a’lumdir.  Qolaversa,  shug‘ullanuvchilarning 
bunday  mashqlarni  bajarishga  tayyor  emasligi,  darslarni  "potok” 
(oqim)  tarzida  bir  necha  guruhda  o ‘tkazish  jism oniy  sifatlarni 
rivojlantirish,  organizmni  ruhiy-jismoniy,  ayniqsa,  fiziologik 
qonuniyatlari uchun ham  ziddir.  Shuning uchun jism oniy  sifatlarni 
rivojlantirishni  darsning  asosiy  qismidagi  q o ‘shimcha  vazifa 
qo ‘yish  tarzida  emas,  aniq  ajratib  vazifalar  qo ’yish  bilan  hal 
qilishdan  foydalanish  lozimligi  ilmiy  tadqiqotlarning  natijalari 
orqali isbotlangan.