FS. Public and phivate e 6 l'



Download 6,39 Mb.
Pdf ko'rish
bet71/73
Sana01.12.2022
Hajmi6,39 Mb.
#876231
1   ...   65   66   67   68   69   70   71   72   73
Bog'liq
65. Америка иқтисодининг асослари

[ у

Э
лок карахт этиш холи Америка Кушма Штатлари ва 
КАМОМАДИ 
иктисодининг узаро богликлигини яккол намоён этди. АКШ
умумий ишлаб чикариш хажмининг бир улуши сифатидаги экспорт 
махсулотлари Иккинчи Жахон Урушидан сунг кескин кутарилиб 
кетди ва Америка ишчилари халкаро бозорнинг карашмаларига 
рубару келди.
Нефть нархларининг иккинчи карахт этишидан сунг дунё узра 
содир булган эхтиёж тушкунлиги халкаро савдо-сотикни тургун- 
ликка келтирди: 1982 ва 1983 йилларда жахон савдо-сотик алока­
лари дархакикат пастга кулади. А КШ ва куплаб узга давлатлар 
инфляция ва тушкунликни тухтатиш ва иктисодий кайта тикланиш 
хамда равнакни таъминлаш учун кураш олиб боришди.
Айни пайтнинг узида, халкаро ракобат сохасида кучлар силжи- 
ши хис этила бошлади. 1970 йилларнинг охирида куп давлатлар, 
алалхусус янгидан саноатлаштирилган мамлакатлар дунё микёсида 
тобора кучли ракобат олиб бориш кобилиятини намоён эта бошла- 
дилар. Жанубий Корея, Гонг Конг, Мексика ва Бразилия пулат, 
газмол махсулотлари, пойафзал, автомобиль эхтиёт кисмлари ва


X КИСМ: ТЛШКИ САВДО ВА ЖАХОНШУМУЛ ИКТИСОДИЙ СИЁСАТ ЙУНАЛИШЛАРИ
узга куплаб истеъмол молларини яратишда самарали халкаро 
ишлаб чикарувчилар каторидан урин олган давлатларнинг айрим- 
ларидир, холос. Мазкур янги шароитар дунё микёсидаги савдо- 
сотик мухити ва Америка К,ушма Штатларининг бу куршовдаги 
устивор мавкеини узгартириб юборди.
Узга давлатлар тижорат сохасида тобора муваффакият ко- 
зона бошлагач, АКДПнинг эркин савдога курсатган мадади еми- 
рила бошлади. АКД1 саноатининг экспорт сохаларидаги ишчилар, 
узга давлатлар хорижий саноат максадлари - хорижий хуку- 
матлар саноатнинг пулат куйиш каби мухтор сохаларига берган 
бевосита мадади - оркали ва экспорт хажмини импортга нисбатан 
устун келишини таъминловчи савдо сиёсати туфайли ривожла- 
наётган мамлакатлар бозорларида адолатеиз галаба козонгани 
борасида ташвишга тушдилар.
Мазкур давр мобайнида АК,Шда жойлашган купмиллатли 
фирмалар уз ишлаб чикариш воситаларини денгиз оша олиб чика 
бошладилар. Технология сохасидаги ютуклар бундай силжишни 
анча енгиллаштирди ва жойлашувни узгартириш, куп холларда 
фирмага ишлаб чикаришга матлуб харажатларни пасайтирадиган 
камрок иш хаки тулаш, камрок тартибот тусикларини ёки узга 
шартларни енгиб утиш имконини берди. Америка К,ушма Штатла­
ри илгари экспорт килган куп молу махслотлар денгиз ортида 
ишлаб чикарила бошлади.
Долларнинг хорижий валюта хисобидаги кийматининг кутил- 
маган равишда шиддатли кутарилиши АК,Ш савдо мувозанати, - 
импорт билан экспорт хажмининг муносабатига энг куп талофат 
етказган ходиса булди. 1980 ва 1985 йиллар мобайнида доллар­
нинг киймати АК,Шнинг acocnii тижорий шерикларининг валюта- 
сига нисбатан 40 фоизга кутарилди. Бу холат, бамисоли хорижий 
импорт махсулотларига субсидия берилиб, АКШ экспорт молла- 
рига солик солиниши билан баравар эди.
1972 йили хорижий импорт махсулотларининг хажми АК.Ш 
экспортидан 5,7 биллион долларга ошиб кетди. 1985 йили импорт- 
нинг экспортга нисбатан киймати 100 биллион долларгача шишиб 
кетиб, 1987 йили савдо-сотик камомади 152 биллион долла- 
рли маррани урди. Бирок, доллар кийматининг кадрсизланиш жа- 
раёни хис этила бошлагач, савдо камомади пасая бошлади ва 
1990 йили 101 биллион долларгача кискарди. Нега энди доллар­
нинг киймати узгарди? 1981-82 йили АК,Ш дунё микёсидаги 
эхтиёж тушкунлигидан кад кутара бошлагани ва АКД1 федерал 
бюджетининг улкан камомади бу саволга жавоб бера олади: бу 
иккита омил биргалашиб, хорижий сармояга эхтиёж тугдирди. 
АК,Ш, узга давлатларда тикланиш жараёни бошланишидан илгари,


АМЕРИКА ИКТИСОДИНИНГ АСОСЛАРИ
1982 йилнинг охирида тушкунликдан каддини ростлай бошлади. 
Тикланиш жараёни кучга тулиши билан АК,Шда молу махсулот- 
ларга, шу жумладан импортга булган талаб хам ошди. АК,Ш 
импорта 1983 йилдан то 1984 йилгача 24 фоизга кутарилиб кетди. 
Айни пайнинг узида, узга давлатларда кайта тикланиш жараёни 
бошланмагунга кадар, АК,Ш махсулотларига булган хорижий та­
лаб мукобил микдорда усмади.
Айни пайтнинг узида, АКШ тикланиш жараёни мамлакат ичка- 
рисида сармоя ажратиш учун маблагларга талабни оширди. Бирок. 
АКШ жамгарма маблаглари федерал бюджет камомади мухайё 
пайтда сармоя ажратишга булган талабнинг ошишини кондириш 
учун етарли даражада катта эмасди. Катта бюджет камомади ва 
инфляцияни жиловлаш учун кулланган хасис пул таъминоти 
сиёсатининг курамаси АКШ устама фойда фоизларини узга саноат- 
лаштирилган давлатлар таъминлайдиган фоизга нисбатан юкори 
даражада саклади. Юкори устама фойда фоизлари хорижий сар­
моя сохибларини Кушма Штатларга маблаг киритишга рагбатлан- 
тирди. Шу тарика, долларга булган хорижий талаб долларнинг 
кийматини кутарди.
Киска килиб айтганда, кучли доллар АКШ иктисодига сези- 
ларли фойда келтирди. Импорт махсулотларини арзонлаштириши 
окибатида, бу жараён инфляцияни жиловлаб, Кушма Штатларига 
гайриоддий бюджет камомади ва хусусий инвестициялар ошишига 
маблаг етказиб беришга имкон яратди. Бирок, АК.Ш экспорт 
махсулотларининг нисбий нархи ошиши билан кучли доллар 
АК,Шнинг улкан савдо камомадини юзага келтирди.
Долларнинг сакраши АКШ савдо камомадини юзага келтирган 
ягона сабаб булмади, бирок аксарият сиёсий арбоблар ва иктисодчи- 
лар бу камомад пайдо булишининг 50 фоизига якин улушини дол­
лар кийматининг кутарилиши билан тушунтиришди. Карор чикарув- 
чи арбоблар, федерал бюджет камомади ва шу туфайли халкаро 
карзлар олишга талаб хам камайган холдагина, савдо камомади 
сезиларли даражада пасайиши борасида якдил фикрга келдилар.
Мазкур вазиятга жавобан, 1985 йили, Конгресс камомадни пасай- 
тиришга каратилган Грэмм-Радмен-Холлингс конунини кабул килди. 
Бу конун харажатларни мажбурий равишда пасайтириш оркали 
йиллик камомадни тобора кискартиришга каратилган эди. (Бу конун 
Олий Суд томонидан Конституцияга мутаносиблик жихатидан кайта 
курилиб, юмшатилди ва унинг асил мухлатлари 1990 йилларда 
камомаднинг кутарилиши окибатида бажарилмай колди).
Хукуматнинг ижроия тармоги хам долларнинг кийматини 
тартибли равишда пасайтиришга каратилган саъй-харакатлар 
килди. 1985 йили, АКШнинг асосий савдо-сотик шерикларининг


X КИСМ: ТАШКИ САВДО ВА ЖАХОНШУМУЛ ИКТИСОДИЙ СИЁСАТ ЙУНАЛИШЛАРИ
АМ ЕРИКА 
ДОЛЛАРИ 
ВА ДУНЁ 
ИКТИСОДИ
валюталарига нисбатан долларнинг тартибли равишда пасайишини 
таъминлаш борасида хар бир давлат кандай чора-тадбирлар кура 
олишини мухокама этиш учун Хазна вазири Франция, Германия, 
Япония ва Бирлашган К,ироллик молия вазирлари билан учрашди. 
Марказий Банкнинг хорижий валюта алмашуви биржаларида 
воситачилиги натижасида, доллар аста-секин пасайиб, 1985 йил­
нинг сентябри ва 1988 йилнинг январь ойлари орасида кийматининг 
деярли ярмини йукотди. 1988 йилдан бошлаб, доллар кийматининг 
пасайиши АК.Ш савдо камомадининг пасайишига келтирди.
1 Q Q П 
йилларда доллар кийматининг усиши окибатида АК,Ш 
1 ^ / О и к у п л а б махсулотлари нархининг халкаро ва ички бозор- 
лардаги сакраши ва АК,Ш савдо камомадининг кенгайиши аме- 
рикаликларни диккат кнлди.
Бирок, доллар кийматининг тушиши хам АК,Ш иктисодини 
харажатбардор килди. Бу харажатлар 1960 йилларнинг охирида, 
Вьетнам уруши давомида равшанлашди. Нисбатан кимматбахо 
булмаган хорижий махсулотларни мажбурий харид килиш - хам- 
да хорижий ва харбий ёрдамнинг ортиши - билан белгиланган 
бу давр, доллар хажмининг куп кисми Америкадан четга окиб 
кетишига сабабчи булди. АК,Ш долларига эришиш унгайлашгач, 
унинг дунё узра хорижий валюта алмашуви биржаларидаги 
киймати сезиларли даражада тушиб кетди. АК,Ш иктисодчилари 
доллар харид кудратининг бундай тушкунлиги борасида кайгу- 
ришди, чунки у инфляцияни кучайтиришга мойил эди.
Инфляцияни коплаш харакатлари, доллар кийматининг сакраш- 
лари хамда дунё иктисодининг, умуман олганда, тез узгарувчан 
мохиятини курган куп шархловчилар дунё пул таъминоти ва 
молия тизимини тартибга келтириш ёки ислох килишга даъват эта 
бошлашди. Ислох борасидаги муайян саъй-харакатлар, дунёнинг 
аксарият етакчи давлатлари уз вакилларини Нью-Хэмпширдаги 
Бретон Вуд Коиференциясига юборган 1944 йилданок бошланган 
эди. Халкаро Валюта Фонди (Х В Ф ) миллий валюталарни барка- 
рорлаштириш ниятида таъсис этилган эди. У 8,8 биллион доллар 
маблаг асосида барпо этилиб, унинг такрибан 25 фоизини Амери­
ка К,ушма Штатлари берган эди.
Тулов мувозанати карзларини экспорт ва узок муддатли 
карзларни ошириш каби оддий воситалар ёрдамида кондира 
олмайдиган давлатларни Х В Ф киска муддатли кредитлар билан 
таъминлайди. Х В Ф берган карзлари кайтарилишини назарда тута- 
ди ва мунтазам равишдаги карздор давлатларга уз карзларини кай 
тарика осонрок кайтариш борасида маслахат беради.
196


АМЕРИКА ИКТИСОДИНИНГ АСОСЛАРИ
Бретон Вуд конференциям хам давлатлараро урнатилган 
валюта алмашуви нархларини таяш борасидаги келишув билан 
якунланган эди, бирок уша даврдан бери муомаладан четда эди. 
АКДЦнинг савдо камомади хамон усаётган 1971 йили, К,ушма 
Штатлар ижобий тулов мувозанатига молик Германия ва Япония 
уз валюталарининг кийматини кутаришларини таклиф этди. Бирок 
улар амалда бу ишга киришганларида, ута кам ва ута кеч булди. 
Долларнинг белгиланган киймати уз холига ташлаб куйилиб, 
эркин «сузиши»га йул очилди. Яьни, узга валюталар узгарувига 
нисбатан мослашган, эхтиёж ва таклиф мутаносиблигига биноан 
кийматининг узгариши таъминланди. К,ушма Штатларда нарх-на- 
волар ва иш хаки вактинчалик «музлатиб» куйилди; Европа ва 
Япония Америка махсулотларига карши урнатган тусикларни 
пасайтиришга мажбур этиш максадида импорт махсулотларига 
10 фоизлик устама куйилди.
Эски тизимни кайта куриб чикишга уриниш учун Вашингтон 
Д.С.да жойлашган Смитсон Институтида халкаро конференция 
чакирилди. Долларнинг киймати расмий равишда пасайтирилиб, 
Япон йени ва Германия маркасининг кийматлари кутарилди. 
АК,Шнинг тижорий мавкеи хали етарли даражада тикланмаган 
1972 йили доллар киймати расмий равишда туширилиб, дунё эркин 
узгарувчан валюта кийматига кайтди.
Айрим иктисодчиларнинг фикрига Караганда, узок муддатга ва 
чукур чуккан савдо мувозанатининг бузилишини йулга солиш учун 
янада кучлирок усуллар кулланиши керак. Бу сохада меъёрида 
мослашувга мойил валюта алмашуви кийматлари ва Пул олиш- 
нинг Махсус Хукуклари (ПОМХ)ни куллаш кенг таркалган 
гоялардан иккитаси эди. Меъёрида мослашувга мойил валюта 
алмашуви кийматлари, валюта алмашувининг узгармас (ва одатда 
эскириб колган) кийматлари ва Смитсон конуни татбик этилгач 
урнатилган эркин холат окибатидаги эхтиёж ва таклиф муноса- 
бати валюта кадрини кескин узгартириши мумкин булган вазият 
орасидаги муросани намоён этган эди. Меъёрида мослашувга 
мойил валюта алмашуви киймати тизимига киритилган таклиф- 
лардан бири «нишон мулжали»ни урнатишга каратилган булиб, 
унга биноан хар бир валюта муайян энг баланд микдорда, тахми- 
нан йилига 1 ёки 2 фоиз атрофида узгариши назарда тутилади.
Пул Олишнинг Махсус Хук,уклари (ПОМХ) «когоз олтин» 
сифатида маълумдир. Дунёда пул таъминотига нисбатан олтин 
таъминотининг чегараланганлиги доллар кийматининг тушиб 
кетиши билан биргаликда (доллар эса, дунё узра энг бакувват 
валюта сифатида халкаро узаро муомаладаги туловларда олтин 
урнини босган), узга мукобил топишга эхтиёж тугдирди. Х В Ф бунга
197


X КИС'М: ТАШКИ САВДО ВА ЖАХОНШУМУЛ ИКТИСОДИЙ СИЕСАТ ЙУНАЛИШЛАРИ
РАВНАК
ЙУЛИДАГИ
КУМАК
жавобан когоз олтин барпо этишга ва уни аъзо давлатлар орасида 
уларнинг ХВФдаги маблаг улушларига яраша таксимлашга келиш- 
ди. Айрим танг ахволдаги давлатлар Х В Ф уларга уз иктисодий 
кудратидан устун турган улушда ПОМХга шерик булишига умид 
боглашди.
Б
ретон Вуд Конференцияси дунё бозорлари сахнида фаолият 
юритиш учун лозим булган фондларни узга йул билан хосил 
килишга курби етмайдиган давлатларга карз бериш оркали дунё 
микёсидаги савдо-сотик ва равнакни таъминлашга каратилган 
купмиллатли курилма - Дунё Банки уз маблагини аъзо давлат- 
ларнинг иктисодий кудратига яраша мутаносиб сармоясидан 
туплайди. К,ушма Штатлар Дунё Банкининг асил 9,1 биллион 
доллар сармоясининг такрибан 35 фоизини таъминлаган. Дунё 
Банкининг аъзолари умид боглайди-ки, уз карзларини заиф 
иктисодларини кучайтиришга ишлатган давлатлар пул 
KaiiTap- 
ганда, бу маблаглар кайтариб олинади. К,арз олган давлатлар 
илдамлаб кетган давлатлар билан тенг тижорий шерик булиш 
даражасигача усиб, уз махсулотларини ишлаб чикарадиган ва 
уларни узга молларга алмашадиган микёсга эришувларига умид 
богланади.
Дунё Банкининг хомийлиги остидан ташкарида АК,Шнинг кенг 
камровли равнакка кумак бериш таомилини, Иккинчи Жахон 
Урушидан сунг Америка Европага тикланиши учун ёрдам кулини 
чузишга карор килган пайтлардан кузатса булади. Мушкул 
иктисодий ахволга мубтало давлатларга ёрдам бериш секин 
кучишига карамай, урушдан сунг, 1948 йилнинг апрель ойидан 
татбик этила бошлаган Маршалл Режаси Европанинг тикланиши 
жараёнида тезлаткич вазифасини уташда муваффакият козон- 
ганида, Америка халки мамнуният хнссидан дили бахраманд 
булди. Президент Харри С. Трумен мазкур муваффакият асосида 
ривожланаётган давлатларга Еарбнинг демократик микёсигача 
кутарилишга ёрдам беришга карор килди. Узгалар бундай 
мададни соф инсонпарварлик сабабларига кура куллаб-кувват- 
лашди. Хорижий сиёсат сохасидаги айрим мутахассислар уруш 
натижасида хароблашган ва ривожланмаган мамлакатларда 
«доллар етишмаслиги»дан ташвишланишди ва бу давлатлар кучга 
тула бошлагач, халкаро иктисод доирасида тенг асосларда 
иштирок этишига истак ва кобилият билдиришларига ишонишди. 
1949 йили президентлик лавозимини тантанавор эгаллаш маро- 
симида сузлаган нуткида президент Трумен мазкур программанинг 
асосларини чизиб бериб, уни Америка хорижий сиёсатининг асосий
198


АМЕРИКА ИКТИСОДИНИНГ АСОСЛАРИ
кисми сифатида эълон килганида, чамаси, халкнинг тасаввурига 
таъсир эта олди.
Бу программа 1961 йили тан олинди ва кейинчалик Кушма 
Штатларнинг Халкаро Тараккиёт Булими (КШ ХТБ) оркали 
бошкарилди. 1980 йилларда КШ Х ТБ турли микёсда 56 давлат- 
ларга ёрдам бериб келди. Якин йиллар давомида КШ ХТБ 
программалари улкан тугон кутармалари, тезюрар йул тизмалари 
ёки асосий саноат сохалари каби бахайбат равнак тизмалари барпо 
этишдан узини тортди. Бунинг эвазига, КШ ХТБ тобора купрок 
даражада озик-овкат махсулотлари, ахоли муаммолари ва 
согликни саклаш, таълим-тарбия ва инсон имкониятлари, икти­
содий тараккиётнинг махсус муаммолари, очлик ва табиий офат 
талофатларини коплаш мадади, имтиёзли карз шартларида йилига 
1 биллион долларга озик-овкат ва тола махсулотлари сотиб, энг 
кашшок давлатларга бевосита инъом этувчи Тинчлик учун Озик- 
овкат программам каби йуналишларга диккатини жалб этди.
ЖАХОНШУМУЛ 
т Тккинчи Жахон Урушидан сунг Кушма Штатлар ва узга 
ИК'ГИСОД 
Jfl
давлатларнинг жахон микёсида узаро иктисодий боглан-
ганлиги геометрик мутаносиблик билан усиб келди. Бу жараён 
манбалардан фойдаланиш, ишлаб чикариш сохасидаги карорлар. 
хом ашё савдо-сотиги ва истеъмол эхтиёжи даражасида намоён 
булди. Халкаро иктисодий алокаларда тартиб урнатишга кара­
тилган саъй-харакатларни Халкаро Валюта Фонди, Дунё Банки 
хамда Тариф ва Тижорат буйича Умумий Битимлар каби тизма- 
ларнинг барпо этилишидан илгаб олиш мумкин. 1970 йилларда 
икки гал содир булган нефть нархларининг карахтбарор таъсири 
каби айрим шиддатли ходисаларнинг кенг камровли доирасидан 
хам кузга ташланди.
Хорижий сармоя киритиш хажмининг ошиши узаро иктисодий 
богланганликнинг тобора ортишига яна бир рамз булди. 1989 йили 
АКШнинг узга давлатлар иктисодига бевосита инвестициялари 
1982 йилги 207,8 биллион доллардан 1989 йилда 373,4 биллион 
долларга етгани тарихий ахамиятга молик булди. Кушма Штат­
лар иктисодига хорижий инвестиция хажми бундан хам тезрок 
усиб, 1982 йилдаги 124,7 биллион доллардан 1989 йилга келиб
400,8 биллион долларгача кутарилгани хам тарихий ахамиятга эга 
булди. Хорижий инвестициялар оркали А КШ саноати узга мамла- 
катларнинг асосий саноат тармокларини ривожлантиришга хам 
ёрдам берди: шулар катори, Чилининг хорижий микёсда алмашув 
учун асосий манбаи булган мис ишлаб чикариш. Айни пайтнинг 
узида, АКШда жойлашган фирмалар хорижий бозорларни махал-
199


X КИСМ: ТАШКИ САВДО ВА ЖАХОНШУМУЛ ИКТИСОДИЙ СИЕСАТ ЙУНАЛИШЛАРИ
РАВНАК
ЙУЛИДАГИ
КУМАК
жавобан когоз 
о л т и н
барпо этишга ва уни аъзо давлатлар орасида 
уларнинг ХВФдаги маблаг улушларига яраша таксимлашга келиш- 
ди. Айрим танг ахволдаги давлатлар Х В Ф уларга уз иктисодий 
кудратидан устун турган улушда ПОМХга шерик булишига умид 
боглашди.
Б
ретон Вуд Конференцияси дунё бозорлари сахнида фаолият 
юритиш учун лозим булган фондларни узга йул билан косил 
килишга курби етмайдиган давлатларга карз бериш оркали дунё 
микёсидаги савдо-сотик ва равнакни таъминлашга каратилган 
купмиллатли курилма - Дунё Банки уз маблагини аъзо давлат- 
ларнинг иктисодий кудратига яраша мутаносиб сармоясидан 
туплайди. К,ушма Штатлар Дунё Банкининг асил 9,1 биллион 
доллар сармоясининг такрибан 35 фоизини таъминлаган. Дунё 
Банкининг аъзолари умид боглайди-ки, уз карзларини заиф 
иктисодларини кучайтиришга ишлатган давлатлар пул кайтар- 
ганда, бу маблаглар кайтариб олинади. К,арз олган давлатлар 
илдамлаб кетган давлатлар билан тенг тижорий шерик булиш 
даражасигача усиб, уз махсулотларини ишлаб чикарадиган ва 
уларни узга молларга алмашадиган микёсга эришувларига умид 
богланади.
Дунё Банкининг хомийлиги остидан ташкарида АКДБнинг кенг 
камровли равнакка кумак бериш таомилини, Иккинчи Жахон 
Урушидан сунг Америка Европага тикланиши учун ёрдам кулини 
чузишга карор килган пайтлардан кузатса булади. Мушкул 
иктисодий ахволга мубтало давлатларга ёрдам бериш секин 
кучишига карамай, урушдан сунг, 1948 йилнинг апрель ойидан 
татбик этила бошлаган Маршалл Режаси Европанинг тикланиши 
жараёнида тезлаткич вазифасини уташда муваффакият козон- 
ганида, Америка халки мамнуният киссидан дили бакраманд 
булди. Президент Харри С. Трумен мазкур муваффакият асосида 
ривожланаётган давлатларга Еарбнинг демократик микёсигача 
кутарилишга ёрдам беришга карор килди. Узгалар бундай 
мададни соф инсонпарварлик сабабларига кура куллаб-кувват- 
лашди. Хорижий сиёсат со\асидаги айрим мутахассислар уруш 
натижасида хароблашган ва ривожланмаган мамлакатларда 
«доллар етишмаслиги»дан ташвишланишди ва бу давлатлар кучга 
тула бошлагач, халкаро иктисод доирасида тенг асосларда 
иштирок этишига истак ва кобилият билдиришларига ишонишди. 
1949 йили президентлик лавозимини тантанавор эгаллаш маро- 
симида сузлаган нуткида президент Трумен мазкур программанинг 
асосларини чизиб бериб, уни Америка хорижий сиёсатининг асосий
198


АМЕРИКА ИКТИСОДИНИНГ АСОСЛАРИ
кисми сифатида эълон килганида, чамаси, халкнинг тасаввурига 
таъсир эта олди.
Бу программа 1961 йили тан олинди ва кейинчалик К,ушма 
Штатларнинг Халкаро Тараккиёт Булими (К.ШХТБ) оркали 
бошкарилди. 1980 йилларда КШ ХТБ турли микёсда 56 давлат- 
ларга ёрдам бериб келди. Якин йиллар давомида КШ ХТБ 
программалари улкан тугон кутармалари, тезюрар йул тизмалари 
ёки асосий саноат сохалари каби бахайбат равнак тизмалари барпо 
этишдан узини тортди. Бунинг эвазига, К Ш ХТБ тобора купрок 
даражада озик-овкат махсулотлари, ахоли муаммолари ва 
согликни саклаш, таьлим-тарбия ва инсон имкониятлари, икти­
содий тараккиётнинг махсус муаммолари, очлик ва табиий офат 
талофатларини коплаш мадади, имтиёзли карз шартларида йилига 
1 биллион долларга озик-овкат ва тола махсулотлари сотиб, энг 
кашшок давлатларга бевосита инъом этувчи Тинчлик учун Озик- 
овкат программам каби йуналишларга диккатини жалб этди.
ЖАХОНШУМУЛ 
тткки н чи Жахон Урушидан сунг К,ушма Штатлар ва узга 
ИКТИСОД 
УХдавлатларнинг жахон микёсида узаро иктисодий боглан-
ганлиги геометрик мутаносиблик билан усиб келди. Бу жараён 
манбалардан фойдаланиш, ишлаб чикариш сохасидаги карорлар, 
хом ашё савдо-сотиги ва истеъмол эхтиёжи даражасида намоён 
булди. Халкаро иктисодий алокаларда тартиб урнатишга кара­
тилган саъй-харакатларни Халкаро Валюта Фонди, Дунё Банки 
хамда Тариф ва Тижорат буйича Умумий Битимлар каби тизма- 
ларнинг барпо этилишидан илгаб олиш мумкин. 1970 йилларда 
икки гал содир булган нефть нархларининг карахтбарор таъсири 
каби айрим шиддатли ходисаларнинг кенг камровли доирасидан 
хам кузга ташланди.
Хорижий сармоя киритиш хажмининг ошиши узаро иктисодий 
богланганликнинг тобора ортишига яна бир рамз булди. 1989 йили 
АКШнинг узга давлатлар иктисодига бевосита инвестициялари 
1982 йилги 207,8 биллион доллардан 1989 йилда 373,4 биллион 
долларга етгани тарихий ахамиятга молик булди. Кушма Штат­
лар иктисодига хорижий инвестиция хажми бундан хам тезрок 
усиб, 1982 йилдаги 124,7 биллион доллардан 1989 йилга келиб
400,8 биллион долларгача кутарилгани хам тарихий ахамиятга эга 
булди. Хорижий инвестициялар оркали АКШ саноати узга мамла- 
катларнинг асосий саноат тармокларини ривожлантиришга хам 
ёрдам берди: шулар катори, Чилининг хорижий микёсда алмашув 
учун асосий манбаи булган мис ишлаб чикариш. Айни пайтнинг 
узида, АКШда жойлашган фирмалар хорижий бозорларни махал-
199


X КИСМ: ТАШКИ САВДО ВА ЖАХОНШУМУЛ ИКТИСОДИЙ СИЁСАТ ЙУНАЛИШЛАРИ
лий корхоналардан турнб ишгол килишга интилдилар. Мисол 
учун, Ford Motor Company ва General Motors Corporation 
уюшмалари Британияда автомобиль ишлаб чикарувчиларнинг энг 
йириклари каторига киради.
Америка Кушма Штатлари саноатига киритиладиган хорижий 
инвеетицияларнинг учдан бир к,исмига як,ини молу махсулот 
ишлаб чикариш зиммасига тушади. Охайо штатидаги Хонда, 
Иллинойс штатидаги Митсубиси ва Теннесси штатидаги Ниссан 
каби хорижий венчур корхоналарга катта эътибор берилди. Алал- 
хусус, мазкур венчур ташаббуси, муваффакият козонган хори­
жий фирмалар хамда уларнинг АКШ томонидан шериклари уз 
махсулотларига талаб юкори булган хорижий махаллий бозо- 
рларга хизмат курсатиш ниятида уша давлатларда корхоналар 
барпо этиш сари булган улкан интилишни акс эттиради.
Хорижий инвесторларнинг усиши давлатлар орасида мавжуд 
халкаро иктисодий алокалар сохасида янги масалаларни юзага 
кутарди. Хорижий сармоя киритиш жараёнида давлат хавфсиз­
лиги учун ута нозик ишларни кайси фирмалар бажаради?
Уз иктисодида АКШ инвестицияларига чек куяётган давлатнинг 
Америкага сармоя киритиши борасида кандай сиёсат тутиш керак? 
Хорижий сармоя киритишни бошкарувчи коидалар мажмуи савдо- 
сотик борасидаги Уругвай Силсиласи музокаралари асноида ишлаб 
чикилиши таклиф этилган эди.
X X
аср сунишига якин, жахоншумул тижорат тизими к,андай 
йуналишни касб этиш масаласи 1990 йиллар асноида хам ноаник, 
булиб колмокда. Уругвай Силсиласи музокараларини 1990 йил­
нинг охирида тугатишни кузлаган асил максадлар, асосан кишлок 
хужалиги сохасидаги субсидиялар масаласида кокилиб, адо этил- 
май колди. Бирок, 1991 йили етакчи саноатлаштирнлган давлат­
лар бу музокараларни муваффакиятли равишда нихоясига етка- 
зиш борасида катъийлик билдиришди. Эркин савдога асосланган 
сиёсат йуналишларига карши турган Америкалик «тижоратни 
кайта куриб чикиш тарафдорлари»нинг фикрига Караганда, алалху- 
сус Япония билан савдода А КШ улкан тижорий камомадининг 
давом этиши, Кушма Штатлар тижорат сохасида «коидаларга 
асосланган» ёндашувдан узоклашиб, «натижага мулжалланган» 
сиёсат сари якинлашуви лозимлигини билдиради. Бу йуналишдаги 
кадамлардан бири сифатида узаро ён босишнинг айрим жихатла- 
рини уз ичига камраб олган 1988 йилги Конгресснинг Тижорат ва 
Ракобат сохасидаги Омнибус Конуни ва АКД1 экспорт махсулотла­
ри учун ёпик бозорларни фатх этишга каратилган узга чораларни 
мисол келтиришади. Баъзиларнинг фикрича, савдо-сотик тусикла- 
рини пасайтириш воситаси сифатида ТТУБ хаётдан оркада колган.
200


АМЕРИКА ИКТИСОДИНИНГ ЛСОСЛАРИ
Президент Буш маъмуриятида АКД1 сиёсий йуналишларини 
шаклловчи давлат арбобларининг фикрига Караганда, Уругвай 
Силсиласи доирасидаги савдо-сотик музокараларини муваффа- 
киятли якунлаш каракатлари Мексика билан иккитомонлама 
эркин савдо битимига эришув ва умуман ер куррасининг Гарбий 
яримдоирасида эркин савдо тизимини барпо этиш билан биргалик- 
да асосий диккат марказида колиши керак.


АМЕРИКА ИКТИСОДИНИНГ 
АСОСЛАРИ
УН БИРИНЧИ К.ИСМ
ХОТИМА


XI КИСМ: ХОТИМА
Ю
корида кайд этганимиздек, бозор тизимининг оддий модели 
ва Американинг бу сохадаги хаётий тажрибасининг тарихи 
орасида сезиларли зиддият мавжуд. К,ушма Штатлар маълум 
даражада уз хукуматига ижодкор иктисодий вакил сифатида 
фаолият юритиши борасида доимо ишониб келган. Узга жихатдан, 
хукумат кобилиятига нисбатан доимо муайян (вакти-вакди билан 
эса ута катта) даражада ишонкирамаслик хам йук эмас. Мехнат, 
Кишлок, хужалиги, кичик ишбилармонлик фирмаси, улкан корпо­
рация, Федерал Резерв Тизими ва хукумат тармоклари рангбаранг 
курама иктисодий тузум яратиш борасида узаро таъсирга молик 
булган.
Мазкур рисолада биз намоён этган тасаввур уз мохияти, 
назария ва утмиш кунлар тажрибаси нуктаи назаридан битилган 
тарихий солнома каторига киради. Хуш, бу соханинг истикболи 
канака? Х,ар бир сохада ва айникса ута серхаракат, бир зумда 
узгарувчан иктисод сохасида келажакни башорат этиш хатарли 
ишдир. Шак-шубхасиз, келажак ходисалар утмиш таъсири остида 
булади, бирок хатто утмишнинг узи хам карама - каршилик- 
ларсиз кучмайди. Ундан ташкари, келажак утмишга ишониб, 
хотиржам булиши керак эмас. Муюлиш ортида бизни кандай янги 
гоялар, ихтиролар ёки техник узлашмалар кутиб турганини хеч 
ким билмайди. Утмишда, мазкур тараккиёт шароитлари (ва ишлаб 
чикариш самарадорлигига улар утказиши мумкин булган майл) 
иктисод дунёси тавдирида узокни кузловчи окибатларга молик 
булган. Улар куйидаги саволларга жавоб хозирлаб куйган: 
Саноатнинг кайси тармоклари гуллаб яшнайди ёки хароб булади? 
Канака иш жойларига эришиш имкони пайдо булади? Бу иш 
жойларида тер тукувчилар учун хаёт кечиришнинг канака мезон- 
лари урнатилади? Агарда мазкур узгаришларнинг хусусиятлари 
борасида тахминлар килиш бехуда уриниш булиб туюлса, улар 
келажакда кай тарика намоён булиши борасида бахс юритиш 
фойдадан узок булиши мумкин.


АМЕРИКА ЩТИСОДИНИНГ АСОСЛАРИ
ИНФЛЯЦИ- 
ЯМИ ЁК И
СЕК ИИ 
РАВНАКМИ?

А О Г\ йилларнинг охири ва 1990 йилларнинг бошида инфляция 
l ^ / O U r o ™ 6 булмади, бирок америкаликлар инфляциянинг 
нисбатан паст даражада сакланиши ва 1970 йилларга таккос- 
лаганда баркарор турганидан бахраманд булдилар. Бу вазиятнинг 
юзага келишига 1980 йилларнинг бошида тушкунликнинг сезилар- 
ли тисарилиши ва талабчан пул сиёсати урнатилиши жиддий 
таъсир этди. Бирок куп америкаликлар инфляция муаммоси узил 
- кесил хал этилганига тамомила каноат хосил этишганича йук 
эди. 1990 йили, нефтьга бой Курфазда тусатдан уруш алангаси 
авж олиб, дунё бозорларида бензин нархи кескин кутарилган бир 
пайтда, улар саросимага тушиб колдилар. Орадан бир неча ой 
утгач, нархлар уз холига кайтди ва харбий харакатлар можаро 
утини учиргач, узидан кейин толиктирувчи акс-садо олиб, инфля­
цияни юзага келтирувчи окибатлар колдирмагани аён булди.
Бирок бу низо АК,Ш иктисоди тусатдан калкиб чикувчи карахт- 
ликларга накадар мутаассир эканлигини намоён этди. 1990 йилги 
мазкур нефть карахтлиги АК,Ш иктисоди палласини 1991 йили 
талаб тисарилиши томон огдирди. Шундан сунг куплаб амери- 
каликларни чулгаб олган асосий гашвиш борасида аста-секин 
силжиш содир булди: уларни, инфляция кайта тикланиши куркув 
хиссидан, иктисодий кайта тикланиш накадар тез руй бериши, бу 
тикланиш канчалар мустахкам оёкда туриши мумкинлиги ва 
дастлабки яхшиланишдан сунг иктисод тусатдан пастга, «талабнинг 
икки баравар пастга шунгиб кетиш» тушкунлиги сифатида маълум 
нодир ходиса томон огиб кетмасмикин деган саволлар чулгаб 
олди.
Юкори устама фойда фоизлари иктисодий равнак,ни жиловлаб 
турарди ва кисман АК,Ш бюджетининг улкан камомади ва унинг 
номаълум муддат мобайнида давом этиш эхтимоли туфайли 
шундок хам юкори эди. Ундан ташкдри иктисодчилар, социалистик 
режим назоратининг кишанларини улоктириб ташлашга ва бозорга 
асосланган иктисод сари равон булишга жон - жахди билан талпи- 
наётган дунёнинг бир кисми - Шаркий Европа учун улкан сармоя 
талаб этилишини олдиндан башорат этишди.
Иктисодий кайта тикланишнинг мустахкам одимлаши борасида 
ташвишланиш учун узга сабаблар хам мавжуд эди. Огир карзлар 
юки ва майиб этилган молиявий курилмаларни мерос этиб колдир- 
ган 1980 йиллардаги карз олиш меъёрсизлиги окибатида АК,Ш 
банклари ва узга карз берувчи ташкилотлар 1990 йилларда карз 
бериш мезонларини кескинлаштирдилар. Дархакикат, молия 
сектори хаддан зиёд босим остида булиб, банклар, жамгарма ва 
карз бериш курилмалари ва айрим сугурта компаниялари арзимас 
карзлар остида оксаб, сармояга эришиш ёки бир-бири билан 
кушилиш ёрдамида чукиб кетмаслик учун кураш олиб боришди. 
Бирок, бу курилмаларнинг етарли микдори синиш гирдобида гарк 
булиб, баъзилари эса карзини тулашга хам кодир булмади.


XI КИСМ: ХОТИМА
к а й т а
КУРИШ
ЭХ.ТИЁЖИ
НАКАДАР
КУП
РАВНАК?
Кисман шу кийинчиликлар окибатида америкаликлар, АК,Ш 
молия тизмасининг таркиби X X асрнинг сунгги йилларида жахон 
микёсидаги ракобатга дош бера олиш - олмаслиги борасида 
тобора купрок саволлар ёгдира бошлашди. Атиги бир неча ун 
йилликлар илгари АК,Шнинг пул марказлашган банклари дунёнинг 
энг йирик банклари каторида кузга ташланиб турган булса, 1991 йи­
ли дунёнинг энг йирик 20 банклари орасида битта хам Америка 
банки колмади. Хажм катталиги мудом куч - кудратни кафолат- 
ламас экан, фермерларга карз беришга мулжалланган куплаб 
кичик шахарчаларда банклар лозимлиги хакидаги аср бошидан 
бери устун турган тафаккур хамда Буюк Тушкунлик даврида 
банклар фаолиятини чегаралаган хилма-хил чеклашларга асослан­
ган Америка банк тизимининг тузилиши эскириб колгани равшан- 
лашди. Шунга карамай, ислохлар мажмуаси юзасидан келишув 
хосил килишга каратилган саъй-харакатлар кийин кучди.
Ю
корида кайд этганимиздек, иктисод тарихи матнида муайян 
мавзулар узини узи кайтаришга мойилдир. Иктисод биносини 
кайта таркиб этиш шулар жумласига кириб, деярли доим огир 
кучади. Куп америкаликлар бу ходисанинг турли куринишларига 
авваллари хам вокиф булишган: X X аср мобайнида кишлок 
хужалик секторининг жипслашуви куп фермерларни уз еридан 
сикиб чикарди; 1970 ва 1980 йиллар мобайнида ишлаб чикариш 
секторини ёппасига кайта куриш эса катор корхоналардаги иш 
жойларини кескин кискартириб, АКШнинг айрим кух,на саноат 
жамоатларини хувиллатиб куйишига сал колди. Иктисодчи олим 
Жозеф А. Шумпетер таъкидлаганидек, айнан шундай воситалар, 
капитализм узини кайта тетиклаштирувчи «ижодкор вайрон 
этиш»ига мисолдир. Охир окибат, иктисоднинг кайта таркиб 
топган сектори аввалига нисбатан кичикрок ёки узгача шакл 
олиши мумкин, бирок жахон микёсидаги ракобатнинг шиддатига 
дош бериш учун у кучлирок ва янада лойик мавкега кутарилади. 
Уз ишидан айрилганлар эса купрок кудратга эга саноат соха- 
ларидан урин эгаллайди. X X асрнинг охирида бундай иш жойлари 
саноатнинг компьютер ва биотехнология каби юкори техноло- 
гияли сохаларида ва согликни саклаш ва компьютер программа- 
лари яратиш каби тез суръатлар билан кенгайиб борувчи хизмат 
курсатиш тармокларида тобора ортиб бормокда.
А
мерика жамоатчилиги X X асрнинг охирида рубару келишга 
мажбур булган асосий муаммолардан бири равнак билан 
боглик булди. Иктисодий равнак Америка муваффакиятининг 
мохиятини ташкил этади: вакти-вакти билан кайтарилувчи 
инкирозлар ва талаб тушкунлигига хам карамай, АКШ иктисоди


АМЕРИКА ИКТИСОДИНИНГ АСОСЛАРИ
замон узра усиб келмокда. Иктисодий «патир» мухожирларнинг 
янгидан-янги авлодлари узига яраша тилим кесиб олиши учун кар 
доим етарли даражада баракали булиб колаверган.
Иктисодий равнакни юкори даражада саклаб туришга имкон 
йук ёки эхтиомол, у зурма-зураки равишда чегараланиб туриши 
керакдир деб, далил келтирувчиларнинг овози тобора кучаймокда. 
Иктисодий равнакка карши турганлар ёки секин равнак тарафдор- 
ларининг барча далилларини х.еч ким туликлигича кабул этмаган 
бир пайтда, кудудланмаган, тусиксиз равнак уз-узидан яхшилигига 
ишонч хам сусайиши аёндир.
Мисол учун, ерларни узлаштиришга талаб олдин мисли курил- 
маган микёс касб этди. 1990 йилларда, ерларни узлаштиришга 
бел боглаганлардан хукуматнинг турли мнкёсларида уз фаоли- 
ятининг атроф мухитга таъсири хакида хисоботлар бериш талаб 
этилди. Махаллий режалаштириш комиссиялари ва федерал 
хукуматнинг Атроф-мухитни Мухофазалаш Булими каби катор 
булимлар хавфсизлик, яхши режалаштириш ва иктисодий равнак 
йулида тадкикот ва бошкарув программаларини татбик этишди.
Атрофии ифлослантиришнинг кай микдори хаддан зиёд хисоб- 
ланади? Янги иш жойлари яратиш ниятида Америкаликлар нака- 
дар куп очик сатхлардан воз кечишга тайёр? Хавф остига тушган 
табиат ва хайвонот оламини химоялаш учун канчалар куп иш 
жойлари курбон этилиши лозим? Хавф остига тушган бойугли 
кушларининг турларини саклаб колиш ниятида 1991 йили курилиш 
ашёлари учун федерал хукуматга карашли муайян урмонларда 
дарахтларни кесиш кискартирилганидан айрим америкаликларнннг 
дили бахраманд булди, узгаларнинг эса жони чикди. Бу ва катор 
узга саволларни хал этиш хаёт кечириш сифатига кай тарика 
таъсир этади? Бу кийин жумбок булиб, канча манфаатдор томонлар 
булса, деярли шу кадар куп нуктаи назарларни юзага келтиради.
Дунё микёсида хам шунга ухшаш ташвишлар америкаликларни 
АК,Ш (хамда узга давлатларнинг) сиёсий йуналишларини шакллов- 
чи арбобларнинг чизигига рубару куйди: иклим узгариши, атмо­
сфера озон катламининг сийраклашуви, урмонларнннг гойиб 
булиши ва денгиз мухитларининг ифлосланиши каби атроф мухит 
узгаришлари борасида кандай чора-тадбирлар куриш керак? Кумир- 
нинг ёнилги кудратидан ишловчи корхоналар ва бензин кувватидан 
харакатга келувчи автомобиллар углерод-оксид гази ва дунё 
микёсидаги исиш жараёнига уз улушини кушгани туфайли «иссик- 
хона» деб аталувчи узга газларни хавога чикаришни чеклашга 
мажбур этиладими? Агарда дунё микёсида исиш руй берса, у 
Американинг марказий кисмида жойлашган ерлар каби кишлок 
хужалик махсулотлари ишлаб чикаришга серунум ерларни хароб 
этиши каби вайронсоз узгаришларни юзага келтирадими? Уз 
иктисодининг улкан камровига биноан, К,ушма Штатлар мазкур 
сохаларда асосий ижрочи ролини уз зиммасига олиши матлубдир.
207


XI К.ИСМ: ХОТИМА
Шу ва шунга ухшаш саволар иктисодий равнак, истщболи 
хакидаги бахсни кийинлаштиришга элтади. Турли томонлардан 
одамлар интикиб келувчи К,ушма Штатлар каби давлатда икти­
содий тенгсизликнинг кайси микёсини кабул этса булади? Секин- 
лаштирилган ёки тухтатиб куйилган иктисодий усиш даврининг 
чузилиши асл даромад микдорининг пасайиши билан бирга куши- 
лишиб уз тулкинида тумонот янгидан-янги ва эхтимол портлашга 
мойил, бирок бугунги кун нуктаи назаридан аранг кузга ташла- 
нувчи ижтимоий, сиёсий ва иктисодий муаммоларни юзага келтир- 
майдими?
Факат федерал микёсдагина эмас, балки штат ва махаллий 
микёсларда хам бюджет камомадининг мудом мавжудлигига 
Караганда ижтимоий маблаг фондларининг чекланиши мукаррар 
булиб куринмокда. Хукумат узининг коровул ит ва тартибга 
келтирувчи вазифаларини саклаб коладими? Хукуматнинг турли- 
туман сохалари томонидан курсатиладиган хизмат турлари като- 
рига келажакда нима - нималар киради? Ёки бу хизмат турлари 
тобора купрок микёсда хусусий сектор кулига утиб борадими? 
Умуман олганда, бундай хизмат турлари курсатиш давом эта- 
дими?
Утмишда булгани каби, келажакда хам бу сохаларда кабул 
килинадиган карорлар Америка Кушма Штатлари иктисодининг 
шакли ва мохиятига сезиларли таъсир утказади.
Хулоса килиб айтганда, уз давлатлари вужудга келган кундан 
бошлаб икки асрдан ортикрок вакт утгач, америкаликлар хамон 
куплаб узгаришларга юзма-юз келмокда. Бирок, худди 200 йил 
аввал булгани каби, Кушма Штатларга келаётган мухожирлар 
окими хамон тулкинланмокда. 1990 йилларнинг мухожирлари, 
илгари булгани каби, улкан микдорда Европадан эмас, балки Осиё 
ва Лотин Америкаси мамлакатларидан кучиб келмокда. Уларнинг 
наздида Америка илгариги пайтларда булгани сингари, хамон уша- 
уша, - кулай имкониятлар улкаси - тимсоли булиб колмокда.


АДАБИЁТЛАРРУЙХАТИ

Download 6,39 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   65   66   67   68   69   70   71   72   73




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish