FS. Public and phivate e 6 l'



Download 6,39 Mb.
Pdf ko'rish
bet67/73
Sana01.12.2022
Hajmi6,39 Mb.
#876231
1   ...   63   64   65   66   67   68   69   70   ...   73
Bog'liq
65. Америка иқтисодининг асослари

ПУЛ
МУОМАЛАСИ
ВА МОЛИЯ
СИЁСАТИ


VII КИСМ: ПУЛ МУОМАЛАСИ ВА МОЛИЯ СИЕСАТИ
асрнинг уртасидан бошлаб АК,Ш сиёсатини шаклловчилар 
Л
Л . ишчи кучини иш билан тулик таъминлаш ва нарх-наволар 
собитлиги борасидаги к,ушалок, максадни амалга ошириш учун пул 
сиёсати ва молия сиёсатининг курамасидан фойдаланишга уриниб 
келишмокда. Пул сиёсати кредит кудратининг мавжудлиги, пул 
мивдорининг таъминланганлиги ва унинг айланма муомаласи 
тезлигига таъсир этади. Молия сиёсати эса, хукуматнинг хара- 
жатлари ва соликлар сиёсатини белгилайди. 1960 йилларнинг 
охирида ик,тисодчилар давлатнинг асоскор ик,тисодий мак,садларига 
эришувга мадад бериш учун ик,тисод сохасини назорат этиш бора­
сида, уз таеаввурига биноан касб этган эпчиллик даражасини 
белгилаш учун «мумтоз созлаш» ислохини куллашган. Бирок, 
ик,тисодни «мумтоз созлаш» кобилияти амалда хомхаёл булиб 
чикди. 1970 йилларда инфляция иккихонали сон мик,ёсига кута- 
рилиб, 1980 йилларнинг бошида назорат остига олинганига хам 
кдрамай, федерал бюджет камомади хамон тепада парвоз этарди. 
Хуш, Америка Кушма Штатларида пул ва молия сиёсатлари кай 
тарик,а кулланади? Улар кдндай харажатлар ва фойда таклиф 
этади?


АМЕРИКА ИКТИСОДИНИНГ АСОСЛАРИ
АКШ
ИКТИСОДИДА
ПУЛНИНГ
АХАМИЯТИ
AKUI 
ПУЛИНИНГ 
ТАЪ- 
МИН. I Y1111111И
Y
ар кандай иктисоднинг ахволини аниклаш учун марказий 
Л . нукта, иктисод сохасидаги пул хажми булиб, айнан у нарх- 
наволар холати, иктисодий усиш курсаткичи ва ишчи кучини иш 
билан таъминлаш даражасига таъсир этади. Пул - одамлар уз 
молу махсулоти ёки курсатган хизматлари учун кабул килувчи 
алмашув воситаси ва нарх-наволар ёки карзларни хисоблаш 
бирлигидир. Кушимча равишда, у мулк ёки кимматбахо темир, - 
одамлар келгуси харидлар учун жамгариши мумкин булган 
бойлик хазнаси, - сифатида ишлатилиши мумкин.
Америка Кушма Штатларида пул - тангалар ва когоз пул- 
лардан таркиб топгандир. Федерал конунга биноан, факат А К Ш
Хазнаси ва Федерал Резерв Тизими А К Ш пулини зарб этиши 
мумкин. Хазна муомаладаги барча танга пулларни зарб этиб, 
Федерал Резерв ва Хазна эса, хар бири узига яраша когоз пул 
турлари - Федерал Резерв банкнотлари ва Америка Кушма Штат- 
ларининг банкнотларини чикаради. АК,Шнинг барча пул турларида 
давлатнинг расмий шиори, - «Умидимиз Худодан» - тамга- 
ланган.
Танга пуллар долларнинг кийматига асосан турли кимматда 
булади: (penny) пенни, бир цент ёки долларнинг юздан бир улуши; 
(nickel) никель, беш цент ёки долларнинг юздан беш улуши;
(dime) дайм, 10 цент ёки долларнинг юздан ун улуши; (quarter) 
чорак, 25 цент ёки долларнинг туртдан бир улуши; 50 цент ёки 
долларнинг ярми; бир долларлик танга.
Кушма Штатларда чикарилувчи когоз пуллар деярли буткул 
Федерал Резерв банкнотларидан таркиб топган булиб, Федерал 
Резерв тизимидаги 12 Федерал Резерв Банклари томонидан муо- 
малага чик,арилади. Мазкур банкнотлар 1, 2, 5, 10, 20, 50 ва 
100 доллар кийматда зарб этилади. 1969 йилга к,адар Федерал 
Резерв банклари 500, 1000, 5000 ва 10 000 долларли когоз пул­
ларни хам чик,арган эди.
А К Ш Хазнаси хозирги кунда Америкада факат 100 доллар 
кийматга эга когоз пул чикаради. Кушма Штатларнинг банкнот­
лари ва Федерал Резерв банкнотларининг барчасида Хазна вазири 
ва Кушма Штатлари хазначисининг босма имзолари акс 
эттирилади.
Д
авлатнинг пул таъминоти пул махсулоти ишлаб чикариш ёки 
хукумат чик,арувчи когоз пулларга асосланади. Пул махсу­
лоти, одатда кимматбахо темир турларида, алалхусус олтин ёки 
кумушда зарб этилади. Давлат пул махсулотини ишлатганида, пул
125


VII КИСМ: ПУЛ МУОМАЛАСИ ВА МОЛИЯ СИЁСАТИ
таъминотининг хажми махсулот ишлаб чикариш хажми ва ишлаб 
чикариш нархи билан белгиланади. 1800 йилларнинг охири ва 
1900 йилларнинг бошида АК,Ш пули олтин стандартига асосланган 
булиб, К,ушма Штатлар уз пул хажмини муайян олтин микдори 
билан уринга-урин таьминлашга ваъда берганини билдирган.
Узга жихатдан, когоз пуллар ички кийматга эга эмас. Одам­
лар уни кабул килишни истагани учунгина, улар кимматга молик- 
дир. Когоз пулларнинг кабул этилиш кудратини ошириш учун 
хукумат пулни к,онуний тулов воситаси килишн мумкин булиб, 
одамлар уларни курсатилган кийматда кабул килиши конун 
томонидан талаб этилишини билдиради. Х,озирги кунда Кушма 
Штатлар когоз пул тизимида муомала юритиб, унга биноан 
давлат хукумати узининг марказий банки - Федерал Резерв 
Тизими оркали пул таъминотини назорат этади. А К Ш пули кону­
ний тулов воситасидир.
Америка Кушма Штатларида пул таъминоти биргина танга ва 
когоз пулларидан узга нарсалардан хам таркиб топгандир. Чек 
хисобидаги депозитлар пул шакли сифатида курилади, чунки улар 
одамлар чек ёзиб берганида, сарфланади. Дархакикат, Кушма 
Штатларда барча тулов турларининг такрибан туртдан уч кисми 
чек оркали бажарилади. Тижорий банклар карз берганида улар 
карз олувчиларнинг депозит хисобларига кушимча кредит утка­
зиш оркали уларнинг чек хисобида пул яратиши мумкин. Федерал 
Резерв Тизими пул яратишнинг мазкур усу лини резерв 
эхтиёжларини бошкариш ёрдамида назорат этади. Бу усул кои­
далари, тижорий банклар уз депозит мажбуриятларига мутаносиб 
акалли хажмдаги накдинасини уз ертуласида ёки депозитларини 
Федерал Резерв Банкларида саклашини талаб этади. Резерв- 
лардаги доллар хисобларини назорат этиш оркали Федерал 
Резерв Тизими шу тарика банк карзларининг хажмини назорат 
этади.
Иктисодчилар пул таъминоти мезонини бир неча йул билан 
аниклайди: бу усуллар мезон улчовларига кандай активлар 
киритилганига биноан турли булади. Бир мезон усули, чек хисоби 
тарикасида ишлатилиши мумкин булган барча фойда келтирувчи 
хисоблардаги депозитларни у з ичига камраб олади. У зга мезон, 
харид килиш учун автоматик равишда утказилиши мумкин 
булмаган жамгарма хисобларини камраб олади. Банклар, бу 
хисоблардан пул олиш учун олдинига суров талаб этишлари 
мумкин.
Пул таъминоти ошганида, одамлар сарф этиш учун купрок 
пулга эга булади ва натижада молу махсулотлар ва хизмат


АМЕРИКА ИКТИСОДИНИНГ АСОСЛАРИ
ФЕДЕРАЛ
РЕЗЕРВ
турларига талаб ошади. Талаб ошиши билан эса, бизнесе сохалари 
махсулот ишлаб чикаришни ошириш ниятида кушимча ишчиларни 
ёллайди. Бу - иктисодий равнакнинг хаётий тажрибасидир. Бирок, 
агарда молу махсулот ишлаб чикариш талабга жавоб бера олма- 
са, нарх-наволар ошади. Нархлар мунтазам равишда ошган холлар­
да эса, инфляция содир булади. Бу эса, уз навбатида, даромад- 
лари инфляция сурьатига мутаносиб равишда ошмаган одамлар 
учун мушкилотлар келтиришга мойил булади.
Ф
едерал Резерв Тизими, шунингдек «Фед» сифатида хам маъ- 
лум булиб, АК,Ш хукуматининг мустакил булимидир. Унинг 
энг мухим вазифаси мамлакат пул ва кредит таъминотини бошка- 
ришдан иборатдир.
Федерал Резерв Тизими 12 махаллий Федерал Резерв Банк- 
ларини ва 25 Федерал Резерв Банкларининг тармокларини уз 
ичига камраб олади. Умумдавлат микёсида тузилган барча 
тижорий банклар конунга биноан, Федерал Резерв Тизимининг 
аъзоси булиши шарт: штат микёсидаги банклар учун аъзолик 
мажбурий эмас. Умуман олганда, Федерал Резерв Тизимининиг 
аъзоси булган банк уз минтакасидаги Резерв Банк хизматидан, 
худди оддий шахе уз жамоасининг банкидан фойдалангани каби, 
фойдаланади.
Федерал Резерв Тизими, К,ушма Штатлар президента томо­
нидан ишга тайинланиб, 14 йиллик бирин-кетин тугалланувчи 
муддат давомида хизмат килувчи еттита шахсдан иборат Федерал 
Резервнинг Рахбарлар Хдйъати ёрдамида бошкарилади. Федерал 
Резерв Тизими бевосита Конгрессга тобеъ булишига карамай, 
хайъат рахбарлари конунга биноан Конгресс ёки президентнинг 
сиёсий босимидан холи равишда мустакил иш юритишади. Бирок 
хайъат уз иш йуналишларини президент маъмурияти ва Конгресс 
билан мувофиклаштириши назарда тутилади. Кушимча равишда, 
Федерал Резерв маблаг олиш учун Конгрессга карам булмай, уз 
фаолияти учун зарур харажатларга маблагни сармоя ажратишдан 
тушган даромад ва уз хизматлари учун олган туловлардан хосил 
килади. Бирок, фойда олиш ёки жамият манфаатларига хизмат 
килиш орасида келишмовчилик зух,ур топган холларда, Фед 
жамият манфаатларини афзал куриши назарда тутилади.
Фед фаолияти мамлакатда руй берган асосий ходисаларга 
жавобан тараккий этиб келди. Федерал Резерв, банк тизимининг 
ишини назорат этишни кучайтириш ва утган асрда жамиятни вакт- 
вакти билан ларзага келтирган банк саросималарининг олдини


VIIКИ С М : ПУЛ МУОМАЛАСИ ВА МОЛИЯ СИЁСАТИ
олиш максадида 1913 йили Конгресс томонидан таъсис этилган 
эди. 1930 йилларнинг Буюк Тушкунлиги окибатида Конгресс 
Федга резерв э\тиёти талабларини узгартириш ва акция 
бозорларидаги кисман туловларни белгилаш ваколатини берди.
Шу билан бирга, молиявий инкироз шарпаси куринганида, Фед 
кредит кудратини кенгайтиришни осонлаштирувчи кушимча 
конунлар кабул килинди.
Иккинчи Жадон Уруши иайтида Федерал Резерв фаолияти 
давлатнинг Хазна Департаментига паст устама фоизда карз 
олишга мадад беришга каратилди. Корея низоси бошланиб, 
тижорий банклар Хазна кимматбадо когозларининг катта дажмни 
сотишга киришганида, уларнинг нархи тушиб кетишининг олдини 
олиш учун Фед харид мажбуриятини уз зиммасига олди. Федерал 
Резерв сиёсати Хазнадан молия олишга карам булмаслиги учун 
1951 йили, Хазна билан келишилган равишда Фед уз мустакил- 
лигини тиклади.
1951 йилдан сунг Фед, иктисодий фаолият сусайган пайтларда 
устама фойда фоизини паст даражада саклаб, тез суръатли 
иктисодий усиш даврида эса, унинг кутарилишига имкон беришга 
мулжалланган ички иктисодий баркарорлик урнатишни янада 
бевосита равишда диккат марказига олди. 1950 йилларнинг 
охирида Фед нарх-наволарни собитлаштириш ва пул дажмининг 
усишини чеклашга ургу берган булса, 1960 йиллар давомида ишчи 
кучини иш билан тулик таъминлаш ва махсулот ишлаб чикаришни 
оширишга интилди.
1970 йиллар давомида кредитлар хажми тез суръатлар билан 
усиб, тепага сапчиётган инфляция иктисод сох,асига талофат 
етказди. 1979 йили, Федерал Резерв устама фойда фоизидан кура, 
купрок пул таъминотини янада бевосита назорат этишга 
каратилган сиёсий йуналишни кабул килди. Бу сиёсат пул 
таъминоти усишини секинлаштириш, кредитлар усишини чеклаш 
борасида муваффакият козониб, инфляция даражасининг 
пасайишига уз улушини кушди. Бирок шу билан бирга, бу сиёсат 
1980 йилларнинг бошида талаб пасайишига хам уз улушини 
кушди. 1982 йили, Фед пул таъминоти усишини назорат этишга 
эътиборини яна бир бор камайтириб, пастрок устама фойда 
фоизини амалга оширишга урина бошлади.
Иктисод сохасида буткул пул таъминоти ва кредит устидан 
назоратни саклаб туриш учун Федерал Резерв учта асосий 
омилга эгадир. Биринчиси, арзонлаштириш тарифи ёки тижорий 
банклар Резерв Банкларидан маблаг фондларини карз олиш 
учун тулайдиган устама фоиз. Арзонлаштириш тарифини


АМЕРИКА ИКТИСОДИНИНГ АСОСЛАРИ
кутариш ёки пасайтириш ёрдамида Фед карз олишни рагбатланти- 
риши ёки сусайтириши мумкин булиб, шу тарика банклар карз 
бериши учун к,ул остида мавжуд даромад микдорини узгартиради.
Иккинчи омил - резерв саклаш талаби булиб, Федерал Резерв 
томонидан депозитлар фоизини урнатишни билдиради. Тижорий 
банклар бу депозит фоизларини четга олиб куйиб, уз ертуласида 
навдина сифатида ёки уз минтакавий Резерв Банкларида депо­
зитлар тарикасида саклаши лозим: депозит фоизлари карз учун 
ишлатилиши мумкин эмас. 1980 йили Федерал Резерв барча 
депозит олувчи курилмалар учун резерв талабларини урнатиш 
ваколатини олди.
Учинчи ва эхтимол энг мухим омил - очик бозор амалиётлари 
сифатида маълум булиб, хукумат кимматбахо когозларини харид 
килиш ва сотишни билдиради. Федерал Резерв хукуматнинг ким­
матбахо когозларини банклар, узга бизнесе сохалари ёки айрим 
шахслардан харид килганида, уларга узидан олинган чек (узи 
муомалага киритувчи янги пул манбаи) буйича пул тулайди. Бу 
чек банкга депозит тарикасида киритилганида, у янги (бир кисми 
карзга берилиши ёки инвестиция этилиши мумкин булган) резерв- 
ларни яратиб, пул таъминотини янада оширади.
Мазкур уч омил Федерал Резервга АК,Ш иктисодидаги пул 
ёки кредит микдорини ошириш ёки камайтириш имконини беради. 
К,арз бериш учун пул купрок булганида, кредит «эркинлашиб», 
устама фойда фоизлари пасайишга мойил булади. Умуман олган­
да, устама фойда фоизи пасайганида, бизнесе сохаси ва истеь- 
молчиларнинг харажатлари ошишга мойил булади. К,арз хажми 
камайганида эса, кредит «зичланиб», устама фойда фоизлари 
усишга мойил булади. Зичланган пул хажми инфляцияга карши 
курашда ута кудратли омил деб хисобланади.
Федерал Резерв махсус максадларни амалга ошириш учун пул 
сиёсатини куллашига яна катор омиллар халакит беради. Авва- 
ламбор, пул сиёсатини аник куллаш кийин, чунки пул таъминоти 
сохасидаги узгаришлар дархол иктисод сохасида хам узгаришларга 
келтирмайди. Пул таьминотининг ортиши ёки пасайиши узга 
иктисодий шароитлар хам узгармагунга кадар иктисодга таъсир 
эта олмайди: янги шарт-шароитлар пул таъминоти хажмининг 
узгариши билан узаро муносабатга киришиб, умуман кутилмаган 
натижа бериши мумкин. Дархакикат, нарх-наво собитлигига 
эришиш учун пул сиёсатини куллаш харакатлари баъзан ишчи 
кучини иш билан купрок таъминлаш саъй-харакатларига халакит 
бериб, ишсизликни камайтириш ниятида пул сиёсатини куллаш эса, 
баъзан инфляцияни юзага келтиради. Устига-устак, пул сиёсати
129


VIIКИС М : ПУЛ МУ ОМ А Л АСИ ВА МОЛИЯ СИЁСАТИ
МОЛИЯ
СИЁСАТИ
муаммоси давлатнинг тулов мувозанати томонидан кийинлашти- 
рилади. Шу сабабларга кура, Федерал Резерв эхтиёткорона иш 
юритишга мойил булиб, пул таъминоти сохасида аста-секин 
узгаришлар утказади.
М
уайян максадларга эришиш учун хукумат узининг харажат ва 
солик солиш фаолиятини куллаши мумкин булиб, бу йуна- 
лиш молия сиёсати деб аталади. Уз харажатлари ёки солик прог­
раммаларига маблаг микдорини ошириш ёки пасайтириш оркали 
федерал хукумат молу махсулот ва хизмат турларига талабни 
кутариши ёки пасайтириши мумкин. Агарда хукумат уз хара- 
жатларини камайтирса, у бизнесе сохасидан камрок, нарсалар харид 
килиб, шу туфайли сотув ва фойда хажмини кискартиради ва 
одамлар сарф киладиган пул хажми хам камаяди. Шунга ухшаб, 
хукумат соликларни оширса, одамлар сарф киладиган пул кама­
яди. Ундан ташкари, харажат ва солик, сиёсатлари биргалашиб, 
жами талабни ошириш ёки пасайтиришга таъсир этади. Мисол 
учун, агарда хукуматнинг солик,лари харажатларидан сезиларли 
даражада купрок, булса, бу халк, ва бизнесе сохаси оладиган 
даромаднинг соф пасайишини билдиради. Натижада, молу махсу­
лот ва хизмат турларига жами талаб пасайгани туфайли бу усул 
инфляцияга карши кураш учун к,ул келади.
Молия сиёсати иктисодий баркарорлик ва равнакни 
таъминлаш учун бюджет камомади ёки ортигидан фойдаланади. 
К,ушма Штатларда молия сиёсатининг айрим омиллари президент 
ёки Конгресс томонидан хеч кандай чора-тадбирлар кулланмаса 
хам уз-узидан автоматик равишда ишлайди. Мисол учун, 
прогрессив даромад солиги, умуман олганда, баркарорликни 
уз-узидан таъминлайди деб, хисобланади. Шахсий ва бизнесе 
даромад хажми пасайганида, у хукуматнинг йиллик даромад 
туплашини пасайтиришга мойил булади ва шу тарика даромад 
пасайишига хамрох харажатлар борасидаги кискаришларни 
коплашга кумаклашади. Бизнесе фаолияти кенгайган пайтларда 
эса, федерал солик туплаш анча тез суръатлар билан усишга 
мойил булади ва шу тарика инфляция келтирувчи босимни 
пасайтиради. Урушдан кейинги бизнесе фаолиятининг пасайиши 
асноида, давлат иши харажатларининг вактинчалик ошиши, 
хусусий харажатларнинг пасайишини коплашнинг кушимча 
воситаларини яратиш ва ишсизликнинг олдини олиш учун 
Конгресс фавкулоддаги харажат чораларини расман тасдик- 
лади.
130


АМЕРИКА ИКТИСОДИНИНГ АСОСЛАРИ
СОЛИКЛАР
солиш
Молия сиёсатини куллаш билан боглик муаммолар хам 
мавжуд. Куплар хукумат харажатларини киркишга карши чикади, 
чунки бунинг натижасида таълим-тарбия, согликни саклаш ва узга 
хизмат турларини амалга оширишга кумакдош фонд маблаг- 
ларининг кискдриши мумкин. Ю корирок соликлар, айрим 
шахслар хамда бизнесе сохалари наздида эьтиборга сазовор эмас. 
Устига-устак, талаб даражасини кескин кискартириш учун молия 
сиёсатини ишлатиш муайян равишда бахсли масаладир, чунки у 
факат инфляцияни пасайтиришга интилибгина колмай, балки 
ишсизликни хам оширишга мойилдир.
А
мерика К,ушма Штатларида федерал, штат ва махаллий 
хокимиятлар уз харажатларини асосан соликлар солиш 
ёрдамида коплаб, хукуматнинг хар бир микёси асосан бир ёки 
икки турдаги соликларга карам булади. Умуман олганда, 
махаллий хокимиятлар уз солик даромадларининг аксариятини 
мол-мулкдан олинадиган солшугардан хосил килган бир пайтда, 
штат хокимияти, одатда савдо-сотик ва акциз [истеъмол 
молларига солинадиган] соликларга таянади. Иккинчи Жахон 
Урушидан бери штатнинг даромад соликлари анча усди.
Федерал хукумат йиллик даромадининг асосий манбаи даро­
мад солнги булиб, сунгги йилларда у федерал микёсдаги умумий 
фойданинг бешдан икки кисмини келтирмокда. Узга федерал солик­
лар корпорация фойдасига солик ва ижтимоий сугурта (Social 
Security - Ижтимоий Мухофаза) соликларини уз ичига камраб олади.
Федерал даромад солиги А К Ш фукаролари ва доимо исти- 
комат килувчи хорижийларнинг дунё узра оладиган фойдасидан 
хамда АКШ да мунтазам равишда яшамайдиган одамларнинг 
АКШдаги муайян даромад турларидан тупланади. АКШ нинг даро­
мад солиги хакидаги илк Конун 1862 йили, Фукаролар Урушига 
мадад бериш ниятида татбик этилган эди. Х,озирги даромад 
солигига замии тайёрлаб берган бу конун тадрижий ёки прогрес­
сив солик солишга асосланган эди. 1862 йилги солик хакидаги 
Конун Ички Даромад Комиссари Идорасини хам таъсис этиб, унга 
соликлар микдорини белгилаш, солик солиш ва солик туплаш 
хамда молу мулкни ва даромадни мусодара этиш ва суд даъво- 
лари оркали солик конун-коидаларини амалда татбик этиш хукуки 
берилди. Солик Комиесарларининг кудрати ва ваколати куп жи- 
хатлардан узгаришсиз сакланиб келмовда.
Даромад солиги 1895 йили Олий Суд томонидан Конститу­
цияга мувофик эмас деб эълон килинди, чунки у, Конституцияга


VIIКИ С М : ПУЛ МУ ОМ АЛ АСИ ВА МОЛИЯ СИЁСАТИ
биноан, штатлар орасида таксимланган эмасди. Факат 1913 йили, 
Конституциям 16 Кушимча кабул килинганидан кейингина, Кон­
гресс даромад солигини таксимлашсиз туплашга ваколат олди.
16 Кушимча хам хусусий хам корпорация даромадларига солик 
солган йиллик даромад Конунини юзага келтирди, бирок Биринчи 
Жахон Уруши йилларидан узга пайт, даромад солиги тизими 
1930 йилларга кадар федерал хукумат хосил килувчи йиллик 
даромаднинг асосий манбаи даражасига кутарилмади.
1918 молия йили йиллик ички даромад туплашлар мивдори 
илк маротиба бир биллион долларли сархадни хатлаб утди. 
Иккинчи Жахон Уруши даврида федерал даромад солнкларини 
бошкариш учун замонавий тизим киритилиб, даромад солиги 
нархлари ута юкори даражага кутарилиб кетди ва шу туфайли 
федерал даромаднинг мухим сарчашмаларига айланди. Иш хаки- 
дан солик ушлаб колиш 1943 йили киритилди ва солик тулов- 
чилар сонининг 60 миллионгача ошиши ва 1945 йили 43 биллион 
доллар солик тупланишига келтирди.
1986 йилнинг октябрида президент, - даромад солиги олина 
бошланганидан бери, эхтимол А К Ш Солик тизимининг энг кенг 
камровли ислохини татбик этишга каратилган - 1986 йил Солик 
Ислохи Конунига имзо куйди. Бу Конунга биноан. Конгресс айрим 
шахслар ва бизнесе сохаларига кенг кулоч ёзган даромад 
соликлари буйича пул ушлаб колишдан воз кечиш ёки уларни 
пасайтириш ёрдамида улар оладиган даромадга пастрок солик 
фоизлари ваъда килди.
Солик Ислохи Конуни илгариги конунга биноан олинган 
15 хил (уларнинг энг киммати 50 фоизни ташкил этган эди) 
соликларни икки хил - 15 ва 28 фоиз кийматга эга соликлар би­
лан алмаштирди. Шахсларнинг соликлардан озод этилишининг 
ривожи ёки соликлардан озод даромад микдорининг усиши, хар 
бир шахсга нисбатан, даромад солигини кайд этувчи [солик тулов- 
чилар]га бог лик булган: ушлаб колишларнинг турини моддама- 
модда санаб утмаган кайд этувчилар томонидан кулланган одат- 
даги солик ушлаб колиш микдори миллионлаб паст даромадли 
америкаликларни соликлардан озод килишга каратилган эди. 
Дархакикат, солик солиниши мумкин булган 20 ООО доллардан 
паст даромадли аксарият солик кайд этувчилари анча кам солик­
лар тулашган. Шахсни соликлар юкидан озод этиш ва соликлар 
солинадиган даромадни 15 фоизлик даражага туширишга мулжал- 
ланган йуналишга биноан 31 фоизли солик микдорига молик 
юкори даромадли солик кайд этувчилар хам шу тарика солик 
варакларини тулдиришган.


АМЕРИКА ИКТИСОДИНИНГ АСОСЛАРИ
Солик ислохининг асосий хусусияти шундай иборат эди-ки, 
олдииги конунга биноан рухсат этилган ва моддама-модда санаб 
утилган соликлар буйича ушлаб колишларнинг куп турлари 
пасайтирилди ёки бекор килинди. Шулар жумласига, савдо-сотик 
солиги ушлаб колиш, кредит чипталари, универмаг хариди 
чипталари, карзни чузиш туловлари ёки автомобиль олиш учун 
карзлар буйича туланадиган устама фоиз ушлаб колишлари 
киритилди. Шахсий Пенсия Хисобига такдим этилган 2000 дол- 
ларгача ушлаб колиш янги конун буйича хам рухсат этилади, 
бирок бу афзаллик, иш жойида пенсия режаси доирасига 
тушмаган ёки йиллик даромади якка кишига 25 ООО доллардан 
паст ёки оилавий жуф т учун 40 ООО доллардан паст солик 
туловчилар билан чегараланган. К,ушимча равишда, узининг солик 
тулаш мажбуриятини пасайтириш учун ушлаб колишларни кенг 
камровда куллашга интилувчи хар кандай шахе ёки бизнесе 
ташкилотига камида 21 фоизлик солик белгиланади.
1986 йил Солик К,онунини кулловчилардан купчилигининг 
айтишича, бу ислох федерал даромад солик тизимининг 
адолатпарварлигини яхшилаш ниятида утказилган эди. Федерал 
даромад солиги Конгресс томонидан прогрессив [тобора усиб 
бориш] асосига биноан татбик этилганига карамай, соликлардан 
озод этиш турлари, истисно холлари ва нажот тиркишларининг 
купайиши соликларнинг мазкур усиб бориш коидасини хомхаёлга 
айлантириб, куп бой одамлар ва бизнесе сохаларига бойлиги у 
кадар сероб булмаганларга нисбатан пастрок соликларнинг 
бойликга биноан тобора усишини кескин кискартиради, бирок 
адолатсизликларни бартараф этиши туфайли соликлар тизмасига 
булган ишончни кайта тиклайди. Янги конун соликлар даромадини 
адолат юзасидан туплаш максадини яна бир бор таъкидлаб, 
соликлардан узга айрим ижтимоий ёки иктисодий максадлар учун 
афзалликларга эришиш гоясини бурттирмайди.
ИН ФЛЯЦИЯ,
ЖАМГАРМА.ПАР 
ВА БЮ Д Ж ЕТ 
БЕКА РО РЛИ ГИ
И
ктисодчиларнинг пул ва молия сиёсатларини куллаш бора­
сидаги дадил ишончига карамай, 1970 йилларнинг охирида 
инфляция икки хонали ракам даражасига кутарилиб кетиб, 
Америка Кушма Штатларида асосий иктисодий дардисарга айлан- 
ди. Бирок, 1980 йилларнинг уртасидан инфляция бирданига тушиб 
кетиб, истеъмолчиларнинг ташвишини енгиллаштирди. Бунга 
кандай килиб эришилди?
Инфляциянинг пасайишига катор омиллар уз улушини кушди. 
Нарх-наволарга тобора кучайувчи босимни пасайтирган 1980 ва
133


VII КИСМ: ПУЛ МУОМАЛАСИ ВА МОЛИЯ СИЁСАТИ
1982 йиллардаги истеъмол талабининг кескин тушиб кетиши 
иккита мухим омил булди. Федерал Резерв кутилмаган равишда 
пул ва кредит сохасини каттик назорат остига олиши бу омиллар- 
ни юзага келтирди. Айни пайнинг узида, дунё узра озик-овкат ва 
ёнилги етишмовчилиги оркага тисарилди. Алалхусус, дунё буйича 
нефть билан таъминлаш даражасининг кутарилиши, энергия тур­
ларига булган нарх-наволарни ишлаб чикарувчилар эришишга 
умид боглаган даражадан анча пастга тушириб юборди.
Бирок оркага тисарилишнинг тухташи АК,Ш федерал бюдже- 
тининг камомадини бартараф этмади. Мазкур иктисодий шарт-ша- 
роитлар нима билан белгиланди?
Умуман олганда, А К Ш федерал бюджети камомадининг 
усишига келтирган иктисодий омиллар бир неча ун йилликлар 
мобайнида мавжуд эди. Ялпи Миллий Махсулот (ЯММ)нинг 
улуши сифатидаги федерал йиллик (асосан соликлардан тупла- 
нувчи) даромад муътадил равишда усган бир пайтда, ЯММ 
хажмида федерал харажатлар улуши 1960 йиллар дан бошлаб 
сезиларли даражада ошиб келгани туфайли федерал бюджет 
камомади ортиб борди. ЯММ хажмидаги федерал харажатлар 
улуши 1960 йиллардаги 19 фоиздан 1990 йилга келиб 23,2 фоиз- 
гача усди. Федерал даромад хажми хам усди, бирок пастрок 
даражада: 1960 йиллардаги ЯММнинг 18,2 фоизидан 1990 йилги 
19,1 фоизгача.
Урушдан кейин АК,Ш хукуматининг аксарият харажатлари бир 
хилдаги колип доирасидан четга чикмади. Тушкунлик пайтлари 
федерал хукумат бюджет камомадини иктисодни рагбатлантириш- 
га йуналтиради. Иктисод сохаси йулга туша бошлагач, вакт утиши 
билан у федерал бюджетни хам мувозанатга келтиради, - ёки 
шундай булиши назарда тутилади. Бирок, 1980 йиллар ва 1990 йил­
ларнинг бошида руй берган иктисодий кайта тикланишда, федерал 
хукумат хамон сезиларли бюджет камомадини хис этарди. Куп 
иктисодчилар ва сиёсий йуналиш шаклловчи арбоблар бунинг 
сабабини, асосан давлат микёсидаги жамгарма хажмининг паса- 
йиши ёки истеъмол талабининг кутарилиши билан тушунтиришди. 
Давлатнинг ички хусусий жамгармалари хамда кутилмаган 
федерал камомади улкан сармоя ажратишга интилиш саросима- 
сини кондиришга етарли эмасди. А К Ш жамгарма ва инвестиция 
сохалари орасидаги жарликни тулдириш учун хориждан сармоя 
киритиш у су ли ку л ланди.
1980 йилларда федерал бюджет камомадини пасайтириш 
борасида Конгресснинг ташвишланиши камомадни пасайтиришга 
каратилган Грэм-Радмен-Холингс конунининг хаётга татбик


АМЕРИКА ИКТИСОДИНИНГ АСОСЛАРИ
этилишига келтирди. Бу конунга 1993 йили мувозанатлаштирилган 
бюджетга эришиш учун йиллик камомадни кискартириш вази- 
фасини бажо келтириш топширилди. Унинг зиммаеига федерал 
бюджет камомадини 1986 йилги 221 биллион доллардан 1987 йил- 
га келиб 149 биллион долларга келтириш юкланди.
Федерал харажатлар урнини коплаш ва федерал бюджет 
камомадини пасайтиришнинг энг осон йули соликлар хажмини 
ошириш - ва шу тарика жамгарма инвестиция мувозанатининг 
бузилишига келтирган жамгармалар тасарруфини иасайтириш, - 
булиб туюлиши эхтимолига карамай, президент маъмурият'и ва 
Конгресс сиёсатини шаклловчи катор арбоблар соликларни оши­
риш ва солик ислохини амалга оширмаслик интлишлари окиба­
тида фаолият юритиш, сармоя ажратиш ва махсулот ишлаб 
чикариш ташаббусларининг сусайиши ва шу туфайли келажак 
иктисодий равнакга салбий таъсир курсатишидан хавфсиради. 
Ундан ташкари, харажатлар усишини фаол жиловламасдан туриб, 
соликларни ошриб юбориш федерал бюджет камомадини пасайти- 
ришга кучи етмаслиги мумкин эди: айнан шу ахвол 1960 йиллар- 
дан 1980 йилгача намоён эди.
1990 йилларнинг бошида федерал бюджет камомади хилма- 
хил сабабларга кура яна тепага караб интилди. Грэмм-Радмен- 
Холлингс конунида белгиланган максадларга федерал харажат- 
ларни кенг микёсда киркмасдан туриб эришиш имконининг 
йуклиги деярли аён булиб колди, бирок бундай киркиш куплаб 
мухим программаларга маблаг ажратишни кискартириш ёки 
бекор килишга келтириб, иктисод сохасини жиддий тушкунликка 
кулатиши эхтимолдан холи эмасди. Бунинг олдини олиш учун 
Конгресс ва президент Ж о р ж Буш маъмурияти 1990 йилги турли 
масалаларни камраб олувчи Омнибус Бюджет Келиштириш 
Сулхи К,онуни борасида келишиб олишди. Унга биноан, (учта 
даромад солиги меъёрини урнатиш оркали) энг бой солик 
туловчиларга солинадиган даромад солигининг энг юкори дара- 
жаси 31 фоизгача кутарилди, узга соликлар курамаси белгиланди 
ва хукумат харажатларига нисбатан «юриш - туришингга яраша 
тула» кабилидаги янги жиддий талаб куйилди. (Яъни, хар кандай 
янги харажат узига мукобил равишда янги даромад турлари ёки 
харажатни кискартириш ёрдамида копланиши мажбурий этилди). 
Мазкур Конуннинг максади - федерал бюджет камомадини беш 
йиллик давр мобайнида эришиши кутилган даражадан 500 бил­
лион долларга кискартириш, ЯММ хажми камомадини такрибан
5 фоизлик баландликдан 2 фоиздан кам даражага пасайтириш 
деб, белгиланди.
135


VII КИСМ: ПУЛ МУОМАЛАСИ ВА МОЛИЯ СИЁСАТИ
Бирок, Америка К,ушма Штатларида солик сиёсатига келганда, 
хеч бир нарсани аник белгилаб булмайди ва 1990 йилларнинг 
бошида президент Буш маъмурияти узок муддатли маблаг 
даромади олиш микдорини пасайтиришга ундалди. Бундай кадам 
жамгарма куйишни рагбатлантириш, маблаг харажатларини 
пасайтириш ва сармоя ажратишга йул очиши туфайли иктисодий 
равнак усишига келтиради деб, аеосланди. Иктисод тушкунликка 
мубтало вазиятда урта табака америкаликлар тулайдиган 
соликларни киркиш тарафдорларининг овози кайтадан янграй 
бошлади.


Пастда: Ота - бола Н ью -Йорк кинотеатрининг остонасида. 
Тахминан 1900 йил.
Кейинги сахифада: эхтимол, А К Ш томош а саноатининг хусусиятларини узида 
тулик мужассамлаштирган М икки Маус Калифорния штатидаги Энехеймда 
жойлашган Диснейлэнд истирохат богига куча булиб навбат кутаётганлар 
к,аторидан к,ул силкитмокда.
___________________________ АМЕРИКА ПКТИСОДИНПНГ АСОСЛАРИ___________________________

Download 6,39 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   63   64   65   66   67   68   69   70   ...   73




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish