FS. Public and phivate e 6 l'



Download 6,39 Mb.
Pdf ko'rish
bet69/73
Sana01.12.2022
Hajmi6,39 Mb.
#876231
1   ...   65   66   67   68   69   70   71   72   73
Bog'liq
65. Америка иқтисодининг асослари

АМЕРИКА КИШЛОК
ХУЖАЛИГИНИНГ
УЗГАРУВЧАН
КИЁФАСИ


VIII КИСМ: АМЕРИКА КИ1МЛ0К ХУЖАЛИГИНИНГ УЗГАРУВЧАН ЦИЁФАСИ
Д
авлат вужудга келган илк йиллардан бошлабок, фермерлик 
АКД1 иктисодида мухим урин эгаллаб келмовда ва фермер- 
ларнинг ажойиб хислатларини, алалхусус ташаббускорлиги, 
машаккатли меднати ва узларини-узи эплаш кобилиятини мадх, 
этувчи хикоятлар узок, муддат давомида Америка маданияти 
матнида марказий мавзу булиб келган.
Америка к,ишлок хужалик сохасига назар, вакт узра мавжуд 
афсоналар билан коришиб кетган кахрамонона вокеалар 
курамасини кашф этади. Фермерлар, халк, ривоятлари айтган 
даражада, деч качон узларини-узи тулик таъминлай олмаган, 
чунки улар доим уз назорати остидан таищарида турган турли- 
туман омилларга тобе булган: шулар жумласидан, оби - ^аво 
шароитлари, етиштирган махсулотларининг бозорлардаги нарх- 
навоси ва хукумат сиёсати. Бирок, Америка фермерлари кучли 
шахсият ва тенгликка интилиш рухини намоён этган ва АКД1 
жамиятининг узга табакалари уларга койил колиб, купинчалик 
улар билан ракобатлашишга интилган. Натижада, фермерларнинг 
сони кескин кискарганида хам бу вазият АК,Ш еиёсий тафаккур 
сохасида уларга мудом узига хос кудрат багишлаб келмовда.
Америка фермерлари хар бир хектардан катта хосил олиш ко- 
билияти билан дуиё узра ном чикарган. К,иеман, бу холат табиат-


АМЕРИКА ИКТИСОДИНИНГ АСОСЛАРИ
РИВОЖ ЛАНИБ 
БОРАЁТГ АН 
АГРОБИЗНЕСА
нинг олийхимматлигига боглик. К,ушма Штатларнинг фак,ат нисба- 
тан кичик минтакасида ёгинлар мивдори шу кддар камки, у ерлар- 
да чуллар мавжуд. У зга жойларда ёгинлар микдори муътадилдан 
то сероб даражагача тебраниб, дарёлар ва ер ости сувлари кенг 
камровли сугориш жараёнига имкон яратади. Дунёда мавжуд энг 
бой зироат ерларидан айримларини Американинг Урта Рарбида 
топиш мумкин.
Америка фермерларининг муваффакияти улкан маблаг ажра- 
тишлар ва юксак малакали ишчи кучидан тобора купрок фойдала- 
нишга хам боглик. Уруг турлари илмий жихатдан ривожлантири- 
либ, мул хосил бериш ва табиий офатлар хамда кургокчиликка 
купрок дош бера олиш учун такомиллаштирилган. Угитлар ишла- 
тиш ва сугориш низоми хисобга олинган равишда мул-кул этилади. 
Ерга ишлов бериш ва хосилни териб олишда кулланадиган моши- 
налар ишчи кучига матлуб харажатларни арзонлаштириб, хар бир 
махсулот турига сарфланадиган вактни кискартиради. Жуда 
киммат, тез суръатли ер хайдаш, ерга ишлов бериш ва хосилни 
уриб олиш асбоб-ускуналари бириктириладиган, хаво музлаткичи 
бор кабинали тракторни бошкараётган фермерларни учратиш гайри 
оддий хол эмас.
А
мерика кишлок хужалиги тобора ривожланиб бораётган «агро- 
бизнес»дир. Бу атама хозирги замон АК,Ш иктисодида кишлок 
хужалик ишбилармонлигининг кенг камровли киёфасини акс этти- 
риш учун яратилган булиб, ферма ишига тааллукли яккахол фер- 
мердан то кишлок хужалиги учун кимёвий моддалар ишлаб чикарув- 
чи давлатлараро микёсдаги ишбилармонгача булган барча бизнесе 
сохаларини уз ичига камраб олади. Унга ферма кооперативлари, 
кишлок хужалик банклари, ферма махсулотларини бозорга ташиб 
берувчилар, молу махсулотни савдо-сотик килувчи воситачи дилер- 
лар, ферма учун асбоб-ускуналар ишлаб чикарувчи фирмалар, 
озик-овкат тайёрлаш саноат сохалари, бакколлик моллари сотувчи 
дуконлар силсиласи ва яна катор узга бизнесе сохалари киради.
Агробизнесе Америка фермаларида X X асрнинг охирида содир 
булган узгаришларни аник - равшан тавсифлаб беради. Бир аср 
илгари ишчи кучининг ярми фермаларда мехнат киларди: 1990 йил- 
ларда бу ракам 3 фоиздан хам паетга тушиб кетди. Америка вужуд- 
га келган илк кунларда фермалар узлари истеъмол этадиган куп 
нарсаларни узлари етиштирган. Эн'диликда, тижорий фермерлар 
борган сари шу кадар купрок ихтисослашмокдалар-ки, аксарият 
фермаларда истеъмол этиладиган деярли барча нарсалар уз уйла- 
рида етиштирилмай, аксинча ташкаридаги манбалардан харид эти­
лади. Умуман олганда, кишлок хужалик мехнатини мошиналаш- 
тириш аксарият ёлланма ишчи кучининг урнини босди.
1940 йили АК,Шда хар бири уртача хисобда 67 хектар ерга эга
6 миллион ферма мавжуд булиб, 1990 йили вазияг узгарди ва хар


V IIIКИ С М : АМЕРИКА КИШЛОК ХУЖАЛИГИНИНГ УЗГАРУВЧАН КИЁФАСИ
бири уртача хисобда 185 хектар ерга молик атиги 2,1 миллион фер­
ма сакланиб колди. АК,Ш жами ахолиси такрибан икки баравар 
ошган айни шу пайтнинг узида, фермада ишловчилар сони 1930 йил- 
ги 12,5 миллиондан 1990 йилга келиб 2,9 миллионгача кескин 
равишда кискарди.
Купчилик фермалар ота кулидан угилга мерос булиб утгани 
таомил булиб келган. Ерга ва асбоб-ускуналарга маблаг ажратиш 
хажмининг юксак харажатлари эндиликда фермерлик сохасига ки- 
ришни аксарият шахслар учун ута кийинлаштириб юборди. Дарх,а- 
кикат, айрим шархловчиларнинг таъкидлашича, кичик оилавий 
ферма К,ушма Штатларда узок умр курмайди. Аслида хам Аерика 
фермерларининг учдан бир кис ми мавсумий фермерлардир: уз даро- 
мадларини таяш максадида улар фермага тааллукли булмаган 
ишларга хам узини уради. X X асрнинг охирида фермалар тобора 
купрок равишда корпорациялар кулига утмокда: улар кичик, бир 
оила бизнесидан то улкан бирлашмаларгача булган доирани уз 
ичига камраб олади. Барча ферма ерларининг такрибан еттидан 
бир улуши корпорациялар кулида булиб, уларнинг тахминан учдан 
икки кисми оилавий корпорациялардир. АК.Ш ферма ерларининг 
1 фоиздан сал камрогига АК,Ш фукароси булмаган шахслар 
эгалик килади.
Айрим шар\ловчиларнинг фикрича, хукумат оилавий ферма- 
ларни тираб турибди. Улар Америка таомилида оилавий ферма- 
нинг ахамиятига диккатни жалб этиб, оилавий булмаган корпо­
рациялар биргина даромад олишга кизикади деб, далил келтири- 
шади. Уларнинг таъкидлашича, мазкур корпорациялар оилавий 
фермаларга нисбатан атроф-мухитни хароб килиши мумкин булган 
ишлаб чикариш технологияларини куллашга купрок мойилдир. 
Бирок, корпорацияларни химоя килувчиларнинг фикрича, оилавий 
булмаган корпорациялар, одатда оилавий фермаларга нисбатан 
купрок сармояга эга булиб, шу туфайли факат узок муддат утгач 
кайтим берувчи дахлсиз саклаб колиш чора-тадбирларини куллаш- 
дан тап тортмасликлари мумкин.
илк
Ф ЕРМ ЕРЛИК
СИЁСАТИ
М
устакилликка эришгандан кейин орадан куп утмай, Америка 
колонияларининг хокимият идоралари ерни таксимлаш ва 
ундан фойдаланиш муаммосини кутариб чикди. 1787 йили, Ши- 
молий-Рарбий Ордонанс [Декрет] ер очиб бериш ниятида Рарбдаги 
ерларни улчаш ишларини таъминлади. Мисол учун, Охайо ва 
Миссисипи дарёлари орасидаги минтакалар ахолисининг сони му- 
айян микдорга етиши билан асил 13 штатлар билан тенг шаро- 
итларда штатларга айланиши рухсат этилди. Ернинг хар бир хекта- 
ри икки ярим доллардан сотилиши шартлашилди.
Еарб сари силжишнинг куп хавф-хатарларини уз елкаларида 
кутариб чиккан кучкинчиларнинг аксариятида ер сотиб олишга 
пули йук эди. Купинчалик улар ерга «чуккайиб утирганлар»
160


АМЕРИКА ИКТИС0ДИНИН1 АСОСЛАРИ
[гайрирасмий] сифатида урнашиб, уз фермаларига биронта тайин 
хукукка эга булмаганлар. Урнашиб олгач, бу кучкинчилар ерлар- 
нинг айрим китъалари текин булиши, колган булаклари эса акал- 
ли нархда сотиб олиниши ва йиллар давомида пули туланиши 
мумкинлигини расмийлаштирувчи конун утказилиши учун харакат 
бошлашди.
Бирин-кетин пайдо булган конунлар 1862 йилги Кучкинчининг 
ферма ери Крнунида к,иёмига етди: унга биноан, келажак кучкин- 
чиларга бепул ер берилиб, улар «кучкинчининг ферма ери»га 
рози булиши ёки ерда йиллар давомида истикомат к,илишга каноа- 
тини таъминлади. Бу ва ундан кейинги конунлар кузлаган 
максад - оилавий фермерлар кулига ер булиб бериш эди. 1862 йи- 
ли кабул килинган Моррил К,онуни кишлок хужалик ва техник 
коллежлар тизимини таъминлаш мак,садида катор федерал ерлар- 
ни хар бир штат хокимиятига такдим этди. Illy тарика барпо 
этилган 69 «инъомли ер коллежлари» кишлок хужалик тадкикот- 
лари ва фермерларнинг маърифатли келажак авлодларининг ву- 
жудга келишида асосий урин эгаллади.
X X
аср бошланиши билан кишлок хужалик рахбарлари, \у к у - 
мат утказган тадкикот янгиликлари фермерларга етмаганидан 
ташвишга тушди. Янги технологиялар фермерларга хосилни нака- 
дар яхшилаш мумкинлигини намойиш этиш учун х,укумат чега- 
раланган микдорда «намунали фермалар» яратиб, «урнак беручи 
вакиллар»ни ёллаш учун ма^аллий ишбилармонлар ва фермер 
гурухлари билан саъй-харакатларини уйгунлаштирди. 1914 йили 
Конгресс «кишлок хужалиги сохасида такомиллашган хизмат» 
курсатишнинг янгича турларини таъсис этиш оркали бу гояни 
умумдавлат микёсига олиб чикди. Федерал хукумат ва хар бир 
штатнинг инъомли ер коллежи томонидан кушма маблаг олган 
мазкур хизмат сохаси фермерлар ва уларнинг оилаларига масла- 
хат бериш учун хар бир махаллий хукумат нохиясида идоралар 
таъсис этувчи вакилларни ишга ёллади.
1900 ва 1930 йиллар мобайнида кишлок хужалик Департамен­
та хам асосий йуналишларда тадкикотлар утказиш буйича тезкор 
программани бошлаб юборди. Бу саъй-харакат фермерлар ва уму- 
ман жамоатчиликка куп жихатлари билан ёрдам берди. Мисол 
учун, Британия Ороллори ва Европадан келтирилган чучкаларнинг 
янги наели камрок, емда тезрок ёг битувчи чучкаларни етиштириш 
учун чатиштирилган эди. Дон хосилини ошириш учун матлуб угит 
турларини аниклаш максадида зироат ерлари тахлил этилди. Узга 
тажриба турлари гибрид уруглар, усимлик озикалари, хайвонот ва 
усимлик касалликларини даволаш ва зараркунандаларни зарарсиз- 
лантириш сохасида хайратомуз натижалар берди.


VIII К,ИСМ: АМЕРИКА КИШЛОК ХУЖАЛИГИНИНГ УЗГАРУВЧАН КИЁФАСИ
КИ Ш Л О К
ХУЖАЛИ­
ГИНИНГ
САНОАТ
СОХАСИГА
ТАЪСИРИ
ХУКУМАТ 
МАДАДИ- 
НИШ
ИБТИДОСИ
\ г Т \7'аср давомида кишлок хужалигининг тобора кенг камров 
Л .1 Л .0 Л И Ш И К,ушма Штатларнинг барвакт саноатлаштирили- 
шига хам уз улушини кушди. Аксарият илк кишлок, хужалик 
тадкикотлари озик-овкат етиштирувчи фермерлик ёки муайян 
авдли яшайдиган минтакада истеъмол молу махсулотларини олди- 
сотти килишга тааллукли булганига карамай, кичик саноат соцала- 
ри одатда, кишлок хужалик молу махсулотлар сотишни ривожлан- 
тирган.
X IX
асрнинг урталаридан, Америкада Саноатлаштириш Инки- 
лоби утказила бошлагач, кишлок хужалик ва саноат орасидаги 
узаро муносабатлар анча равшанлашди. Умуман саноатнинг ва 
айникса накл воситалари сохасидаги ривож фермернинг бозорга 
мадсулот етиштириш к,обилиятига улкан таъсир этди. Такдир рази­
ли шундан иборат булди-ки, саноатлаштиришни ишчи кучи билан 
таъминловчи ишчиларнинг узи кишлок хужалик сох,асидан келиб 
чнкди: жойидан кузготилган фермерлар фабрика ва заводларда 
ишлаш учун ищарларда туплана бошлади.
F
ap6 томон силжиш жараёни ферма молу ма^сулотларига яхши 
нарх-наволар олиш кетидан паст нархлар келиши билан белги- 
ланган эди. Равнак даврининг бошланишига якин пайтда уз ерла- 
рини сотиб олган ёки уз уйи сифатида узлаштирган фермерлар 
фаровонликка эришиши мумкин булган. Улар териб олган х,осилни 
сотиб, пул ишлаши мумкин булиб, купинчалик уз ерларини нисба- 
тан яхши бахога сота олган. Бирок,, айланма жараённинг авж 
нуктасида иш бошлаган фермерлар, одатда мушкул ахволга дучор 
булган. Улар етиштирган махсулотлари эвазига катор йиллар даво­
мида паст нархларга дучор булиб, купинчалик уз турар жойла- 
ридан узга барча ферма ерларидан махрум булган. Уз ерини йукот- 
ганлардан айримлари ижарага ер олиб, узга биронта шахсга 
ишлаб берувчилар каторига утган. Ок, танликлар эгалик к,илган 
ерларда озодликка эришган куллар купинчалик ижарачи фермер 
ёки «нисфикор» [ерни тенгшерикликка ишловчи дехкон] макомини 
олган Жанубда бу жараён айникса устун келган. Узга фермерлар 
бошка ерларни норасмий равишда узлаштириш ёки уй-жойли 
булиш ниятида янада Рарб томон силжишган. Уша даврнинг акса­
рият фермерлари келажакка асосан умид билан бокиб, onip 
ме^нат ва меъёридаги яхши омад туфайли х,ар бир киши муваффа- 
кият козониши мумкинлиги хак,идаги Америка тимсолига ишо- 
нишган.
1870 йиллардан бошлаб, фермерлар давлат сиёсатига нисбатан 
анча зийрак тортиб, федерал хукумат сиёсати кун кечиришларига 
ёрдам бериши ёки халакит килишини тан олган равишда муайян 
шикоятлари акс садо беришини талаб эта бошлашди. Алалхусус, 
фермерлар хукуматдан янги ерларни узлаштириш жараёнини секин- 
лаштириш оркали нарх-наволарни баркарорлаштиришга ёрдам


АМЕРИКА ИКТИСОДИНИНГ АСОСЛАРИ
беришни талаб эта бошлашди. К,ушимча равишда, улар к,арз олиш­
га мухтож булган пайтларда уларга мадад бера оладиган банк иши 
тизимини ислох этиш талабини куйишди, чунки к,арз маблагининг 
етишмаслиги хам Еарб хам Жануб фермерлари учун асосий 
муаммо эди. Фермерлар, карз олишга мажбур маблаг юзасидан 
«арзон пул» ёки паст устама фойда фоизини таъминловчи тадбир- 
ларнинг амалга оширилишини исташди.
Узга талаблар, накл воситалари ва накл жараёнининг такомил- 
лаштирилган тизими ва шу жумладан фермерларга узокда 
жойлашган бозорларга уз махсулотларини етказиш кобилиятини 
сик,ув остига олган темир йуллар ишини тартибга солишни уз 
ичига камраб олган эди. Темир йул компаниялари купинчалик уз 
хизматлари эвазига му^обил булмаган ёки адолатсиз хак, тулашни 
талаб этишарди. Олинган хосилни Америка бозорларига ва денгиз 
оша жунатиш учун портларга ташиб беришда темир йул тизими 
ута мухим ахамиятга молик эди: 1870 йилларга кадар, хисобларга 
Караганда, ферма махсулотининг бешдан бир кисми истеъмолчилар 
кулига етишидан илгари бузилиб буларди. 1870 йиллар давомида 
темир йул вагонларига тез бузилувчи махсулотларни сак,лашга 
ёрдам берувчи музлаткичлар ва иситкичлар урнатилиши билан 
вазият узгарди.
Фермерлар, истеъмол молларини арзонрок, сотиб олишлари 
учун импорт махсулотларига паст тарифлар урнатилишини хам 
исташди. Эхтимол, уларнинг энг зиддиятли талаби, инфляцияга 
мойил пул муомаласининг биргина олтин билан эмас, балки хам 
олтин хам кумуш билан таъминланишига тааллук,ли булган. 
Фермерлар, пул таъминотининг кенгайиши ферма махсулотлари 
нарх-наволарининг усишига олиб келади деб, умид боглашган.
Фермерлар галаёни уларнинг химоячиларидан бири, Уильям 
Женнингс Брайан номзоди Демократик партия томонидан прези- 
дентлик лавозими сайловларига куйилган 1896 йили уз авжига 
чивди. Умуман олганда, шахарда кунок, топганлар ва Шаркдаги 
бизнесе манфаатларини ифодоловчи вакиллар фермерларнинг 
талабларига шубха билан кдрашгани туфайли Брайан Республи- 
качилар партиясининг номзоди Уильям Маккинли томонидан 
маглубиятга дучор булди. Шу билан, фермерлар даракатининг 
анча радикал даврига хотима ясалди, бирок улар истаган катор 
ислохлар, шу жумладан нак,л тизимини тартибга келтириш талаби 
федерал ва штат микёсларида татбик этилди.
ЙИГИРМАНЧИ
А€Р
МУАММ0.1АРИ 
ВА ТАШВИШ- 
ЛАРИ
Б
иринчи Жахон Уруши бошланганидан сунг фермерларга уй-жой 
учун янги ерларни узлаштиришга деярли имкон колмади. Ерга 
хаддан зиёд ишлов бериш ва узок муддат давомида ер кобигининг 
нураши ок,ибатида К,ушма Штатлардаги куп ферма ерларининг 
унумдорлиги пасайди. К,ушимча хосилдор ерларни очиш максадида 
урмонлар к,ирк,иб ташланди ёки ёндирилди. Улкан Текисликларда
163


VIII К,ИСМ: АМЕРИКА КИШЛОК ХУЖАЛИГИНИШ УЗГАРУВЧАН КИЁФАСИ
жойлашган кенг яйлов ерлар хадцан зиёд куп утлов натижасида 
кувватдан колди. 1930 йилларнинг уртасида руй берган каторасига 
кургок,чилик йиллар окибатида Урта Еарбда хосил унумдорлиги 
кутилмаган даражада пасайиб кетди. Улкан Текисликлардаги 
шамоллар заифлашган утлок, ерлари устида пайдо булган улкан 
чанг тузонларига сабабчи булди.
Бу ташвишларни бартараф этиш максадида ерлардан фойдала- 
ниш ва уларни саклаб колиш сохасида янги чора-тадбирлар зухур 
топа бошлади. Хукумат карорига биноан, фермерлар ердан яхшн- 
рок фойдаланиш тажрибаси кадриятларига куникма хосил килиш 
ва таълим олишга мухтож эди. Мустакил фикрловчи фермерлар 
янаги йил хосилидан кура, купрок, узок муддатли уз манфаатлари 
хакида уйлашлари лозим эканлигини тан олишлари баъзан кийин 
кучган. Ердан фойдаланишнинг яхширок усулларини намоён этиш 
учун атроф-мухитни саклаш сокасига хукумат вакиллари ишга 
ёлланди. Шундан сунг, янги усулларни кулловчи кушниларининг 
багрига шамол текканини курган фермерлар хам мазкур янги усул­
ларни тан ола бошлашди. Кейинчалик, ер унумдорлигини яхшилаш 
ниятида хукумат ташаббуслари бепул хизмат ёки хаттоки накд 
туловлар шаклида таклиф этилди.
1920 йилларда Европа мамлакатлари Биринчи Жахон Уруши 
талофатларидан тиклана бошлаб, импорт махсулотлари хажмини 
пасайтиришга каратилган каттиккул режаларнн кирита бошлагач, 
Америка ферма махсулотларига булган талаб пастга тушиб кетди. 
Натижада, ферма махсулотларига урнатилган нарх-иаволар кескин 
равишда пасайиб кетди. Бу давр фермерлар учун илк пайтларга 
нисбатан хам анча халокатли булди, чунки улар эндиликда, узини- 
узи таъминлай оладиган даражада эмасди. Улар мошиналар, асбоб- 
ускуналар, уруг ва угитларга пул тулаши билан бир каторда 
истеъмол молларини хам сотиб олишарди. Фермерлар харид 
килувчи нарсаларнинг нархлари узгаришсиз сакланиб колган бир 
пайтда, уз махсулотлари эвазига оладиган нархлари тушиб кетди. 
Мазкур омиллар 1929 йили бошланган ва 1930 йиллар узра давом 
этган Буюк Тушкунлик туфайли янада кескинлашди.
1929 
йили президент Х,ерберт Хувер Федерал Ферма ^айъа- 
тини таъсис этди. Бу Хайъат таклиф ва талаб муносабатига бево- 
сита аралашувни шакллаб, фермерлар учун яхширок икдисодий 
баркарорликни таъминлашга каратилган илк умумдавлат кели- 
шувиии намоён этди.
Франклин Д. Рузвельт 1933 йили президентлик лавозимини 
эгаллаганидан сунг, таклиф этган илк чора-тадбирларидан бири 
цишлок хужалигини тартибга солиш К,онуни булиб, кейинчалик 
Конгресс томонидан татбик этилди. Бу конун, уз ерлари муома- 
ладан ташкарига чик,арилиши учун пул олган фермерлар билан 
кунгилли битимлар тузиш оркали, кишлок хужалик вазирига 
махсулот етиштиришни пасайтириш кудратини бериб, бу туловлар- 
Та маблаг озик-овкат учун белгиланган соликлардан олинган эди.


АМЕРИКА ЩТИСОДИНИНГ АСОСЛАРИ
НАРХ-НАВО ВА 
ДАРОМАДНИ
КУЛЛАБ-
КУВВАТЛАШ
Кузда тутилган максад - ферма махсулотларини етказишни 
чеклаш ёрдамида нарх-наволарни кутариш эди. Бу к,онун 1936 йили 
Олий Суд томонидан Конституцияга хилоф деб эълон килинди, 
чунки озик,-овк,ат чикариш жараёнига солик, солиш ишлаб чикариш- 
ни назорат этиш программаларига таъсир утказиши учун кулла- 
ниши мумкин эмасди. Бирок, дархол кабул цилинган янги к,онун- 
лар окибатида ерларнинг бекор ётиши ва ерларни сак,лаб к,олиш 
учун тошкинларни назорат этиш тадбирларининг таъминланишига 
келтирди. Президент Рузвельт маъмуриятининг эътик,одига биноан, 
бу саъй-харакатлар узга фукаролар хисобидан фермерларга ёрдам 
беришнинг жунгина бир режаси булибгина к,олмай, балки халк, 
манфаатлари йулида зироат ерларини к,айта ташкил этишга каратил- 
ган сиёсат эди. Кейинчалик хукумат ферма асбоб-ускуналари, 
гибрид уруглар ва угитлар сотиб олиш учун фермерларга карз 
олишни кафолатлади.
К,ушма Штатлардаги фермер оилаларига мадад беришга 
мулжалланган узга чора-тадбирлар хам мавжуд эди. 1935 йили, 
мамлакатнинг ичкари жойларига электр куввати утказиш учун 
Конгресс Кишлок, ерларини Электрлаштириш Бошкармаси (КЭБ)ни 
таъсис этди. Махаллий кооперативлар таъсис этилиб, кишлок, 
жойларида электр куввати чизик,ларини утказиш учун федерал 
хукумат кредитлар берди. Тез орада, фермерлар электр куввати 
уларга сезиларли технологик равнак топишларига имкон беришини 
кашф этдилар. 1960 йили жами фермерларнинг 97 фоизининг уйи 
электр нури билан чарогон этилди. Фермерларга ёрдам беришга 
каратилган узга режалар кишлок хужалик минтакаларининг шахар 
ва шахарчаларга махсулот етказишини осонлаштиришга каратилган 
«фермадан бозорга йуллар» силсиласининг барпо этилишини уз 
ичига камраб олган эди.
1 гл о Q йили фермерлик сохасида конун чикариш жараёни фер- 

У Э
О мерлар учун «тенг» (паритет) нарх-наво тушунчасини 
киритди. Унга биноан фермерлар ферма махсулотлари яхши 
пайтларда эга булган нархга мутаносиб харид кудрати билан 
таъминланди. Етиштирилган махсулот сотилиши мумкин булганига 
нисбатан тенг нархнинг муайян фоизидан куп булса, хукумат 
фермерлар билан асосан харид битимлари ёки мурожаат этил- 
майдиган карз программалари оркали хосилнинг колган кисмини 
сотиб олишга ахдлашди. Мазкур карз программаларига биноан, 
фермерлар омборга тукувчи хосил эвазига карз сифатида хукумат 
уларга белгиланган нарх тулайди. Фермер хукуматга хосилини 
топшириш ёрдамида уз карзини тамомила узиши мумкин.
Аср уртасига якин, тенг нарх тарикасидаги мадад турининг 
окилоналиги борасида кизгин бахсу мунозаралар авж олди. Куп 
одамлар бундай мадад турига карши чикди, чунки у катта хара- 
жатларни талаб этарди. Омборхона бордонлари ёрилиб, дарз


VIIIКИСМ: АМЕРИКА КИШЛОК ХУЖАЛИГИНИШ УЗГАРУВЧАН КИЁФАСИ
кишлок
ХУЖАЛИК
ИСТЕЪМОЛ
МОЛЛА-
РИНИНГ
ОРТИКЧА
КИСМИНИ
ТАКСИМЛАШ
кетгани яна бир ташвиш эди: Иккинчи Жахон Урушидан кейин 
ташлаб куйилган кемалар 1950 йилларда дон билан лиммо-лим 
тулдирилган, колган хосил эса ерга агдарилиб, тез орада чириб 
кетган эди.
1980 йилларнинг бошида хукумат тавдим этган Махсулот 
билан 'Гулаш (МБТ) программаси хосил етиштириш сохасига сези- 
ларли таъсир этди. Бу программа галла, гуруч ва пахта хосилининг 
жамланган эхтиёт микдорини камайтириш, бозор нархларини кучай- 
тириш ва хукумат хосилни саклаш учун сарфлайдиган харажат- 
ларни пасайтиришга каратилган эди. МБТ режасига биноан, хосил 
етиштириладиган ерлар хажмини камайтириш учун фермерларга 
хукумат кулида мавжуд ферма истеъмол моллари билан хак 
туланган. МБТ режаси Америкада хосил етиштириладиган ерлар- 
нинг 25 фоизини зироат муомаласидан чикариб ташлашга эришди.
1973 
йили АКД1 фермерлари «камомад» туловлари шаклидаги 
даромад мададини ола бошлашди. Бу туловлар хукумат томонидан 
амалга оширилиб, фермерларга етиштирган хосили эвазига бозорда 
олган нархлари ва режалаштирилган нархлар орасндаги фаркни 
коплашга мулжалланган эди. Бу программада иштирок этиш учун 
фермерлар уз ерларининг яна бир кисмини хосил етиштириш 
жараёнидан олиб ташлаши лозим эди.
Нархларни куллаб-кувватлаш ва камомад туловлари фаадт 
хосилнинг галла дони, гуруч ва пахта каби муайян асосий истеъ­
мол турларига нисбатан татбик этилди. Куп узга махсулотлар 
федерал хукумат томонидан маблаг олмайди. Х,осилнинг лимон ва 
апельсинлар каби айрим навлари ошкора савдо-сотик чеклаш- 
ларига дучор булади. «Савдо-сотикда сифат пайдар-пайдарлиги» 
деб аталувчи тартиботга асосан, фермер янги махсулот сифатида 
сотиши мумкин булган хосил хажми хафтама-хафта чегараланган. 
Мазкур сифат погоналари савдони чеклаш оркали ферма хоси­
лининг нарх-наволарини кутаришга каратилган.
1 ООП 
” иллаРДан бошлаб то 1980 йиллар узра хосилнинг ута 

У / Л )
серобгарчилиги Америка кишлок хужалиги сохасида 
муаммо булиб келди. Озик-овкат махсулотларининг ортикча кие- 
мини сарфлашга кумак бериш учун икки хил программалар жалб 
этилди. 1945 йили Конгресс, «Тинчлик учун Озик-овкат» деб 
номланган 480 ракамли Давлат К,онунини чикарди. АК,Ш озик- 
овкат ва тола махсулотларининг экспорти уз вактида Европа ва 
Япониянинг кайта оёкка туришига мадад бергани туфайли сиёсий 
йуналиш шаклловчи арбобларнинг фикрича, мазкур махсулот 
жунатмалари ривожланаётган мамлакатларнинг иктисодий жихат- 
дан кад кутаришини таъминлашда самарали омил булиши кутил- 
ган эди.
Фермерлар Тинчлик учун Озик-овкат программасини нарх-на- 
воларга босим утказаётган давлат микёсидаги ортикча махсулот
166


АМЕРИКА ИКТИСОДИНИНГ АСОСЛАРИ
ФЕРМ А 
СОХАСИДАГИ 
И ЧКИ СИЁСАТ 
ЙУНАЛИШ- 
ЛАРИ ВА ДУНЁ 
ТИЖОРАТИ
хажмини камайтириш учун бир омил деб билишди. Иктисодий 
нуктаи назардан фикрловчи шахарликлар эса бу программами 
ортикча дон хажмини сак,лаш учун лозим ижтимоий харажатларни 
киркиш омили сифатида тан олишди. Нихоятда, инсонпарварлик 
тарафдорлари бу программани дунё узра оч колганларни овкат 
билан туйдиришга мададкор восита сифатида олкишлашди. Озик,- 
овкатнинг куп кисми ривожланаётган мамлакатларга рагбатлан- 
тирувчи тулов сифатида берилиб, махаллий ривож режалари 
доирасидаги ишчиларга Америка озик-овкат махсулотлари билан 
иш хаки туланди.
Америка К,ушма Штатларининг озик-овкат ишлаб чикаришдаги 
муваффакияти баъзилар томонидан келажакда уз ахолисини 
туйдириш буйича бутун дунё узра саъй-харакатларнинг таркибий 
кисми тарикасида бахоланди. Куп йиллар мобайнида Америка дон 
махсулотининг ортикчаси дунё узра озик-овкат билан таъминлаш 
борасида мухим омил даражасида сакланиб келди. Дунё ахоли- 
синиг усишига эътиборан, Америка кишлок хужалиги ва дунё 
давлатлари орасидаги алокаларнинг давом этишини кутиш асос- 
лидир.
Озик-овкат махсулотларининг ортиги Кушма Штатлардаги оч 
одамларни туйдиришга хам ишлатилади. Бу йуналишдаги бир про­
грамма паст даромадли оилаларда яшовчи болаларни текин ва 
паст нарх ли мактаб нонуштаси билан таъминлайди: бу максад учун 
сут махсулотларининг ортикчаси ва хукумат харид килувчи узга 
истеъмол моллари ишлатилади. Узга программа буйича хукумат 
ортнкча пишлок, сариёг ва ёгсиз курук сутни 1980 йилларнинг 
акарият кисми давомида камбагалларга таксимлаб келди. Учинчи, 
федерал Озик-овк,ат Чипта программаси 1970 йилларнинг уртасида 
татбик этилганидан бошлаб, тез суръатлар билан ривожланди.
Унга биноан, паст даромадли шахе озик-овкат купонлари олишга 
танланиши мумкин булиб, бу чипталар бакколлик дуконлари 
томонидан озик-овкат учун тулов сифатида кабул килинади.
Ф
ермерлар учун нарх-наво, даромад ёки узга мадад турлари 
деярли хар бир кишлок хужалик махсулотлари ишлаб чика- 
рувчи мамлакатда кулланади. 1970 йилларнинг охири ва 1980 йил­
ларнинг бошида дунё узра кишлок хужалик бозоридаги шаро- 
итлар тобора хилма-хил була бошлагач, кишлок хужалик махсу­
лотлари ишлаб чикарувчи аксарият давлатлар ички бозорларни 
мувозанатлаштириш максадида турли программалар таъсис этиш- 
ди. Уз фермерларини купинчалик «хорижий» емириш деб аталган 
таъсирдан химоя килиш ниятида давлатлар мавжуд программалар- 
ни кучайтиришди ёки янги чора-тадбирлар киритишди. Сунгги 
йиллар мобайнида бу чора-тадбирлар кишлок хужалик истеъмол 
моллари буйича хорижий бозорларнинг кискаришига, истеъмол 
молларига халкаро нархларнинг пасайиши ва купчилик экспорт
167


VIII КИС М: АМЕРИКА КИШЛОК ХУЖАЛИГИНИНГ УЗГАРУВЧАН КИЁФАСИ
давлатларида кишлок хужалик истеъмол моллари ортикчасининг 
купайишига уз улушини кушди.
1980 йиллар да Америка фермерлари иктисодий кийинчиликлар 
даврига кириб келди. Кисман, АКД1 долларининг узга валюталарга 
нисбатан юкори киймати туфайли кишлок хужалик экспорти пасай- 
ди (долларнинг усиши АКД1 махсулотларининг хорижий хари- 
дорлар учун сотув нархини оширди). Х,осил нархлари тушди, 
устама фойда фоизи кутарилди ва фермерлар даромадлари юкори- 
рок булган пайтда олган карзлари буйича пул тулашлари кийинлаш- 
ганини кашф этдилар. Шу алфоз, иктисодий тикланишга мадад 
бериш учун катор хукумат карамогидаги ва хусусий программалар 
татбик этила бошлади.
1985 йили Конгресс АК,Ш кишлок хужалик махсулотларининг 
халкаро микёсдаги ракобатдошлигини яхшилаш максадида фермер­
лик сохасида янги конун кабул килди. Содда килиб айтганда, бу 
конун уртача бозор нархларининг узгаришига жавобан асосий 
ферма истеъмол молларининг нарх-наволарини куллашга кара­
тилган эди. К,ушимча равишда, бу конун атроф-мухит нуктаи - 
назаридан нозик хосилдор ерларнинг 16-18 миллион хектарини 
10-15 йилга зироат муомаласидан чикариш ва беш йил мобайнида 
режалаштирилувчи нархларни такрибан 10 фоизга туширишга 
каратилган программани уз ичига камраб олган эди.
1986 йили июль ойи АК,Ш куптомонлама тижорий музокаралар 
буйича Уругвай Силсиласи сифатида маълум бирикманинг бир 
кисми булмиш халкаро микёсдаги кишлок хужалик савдо-сотигини 
Хар тарафлама ислох этишга каратилган янги таклиф киритди. 
Америка Кушма Штатлари дунёнинг энг мухим халкаро тижорий 
битами - Тарифлар ва Тижорат буйича Ялпи Битим (ТТЯБ) 
аъзолари булмиш 90дан ортик давлатларни тижорий ислохлар 
доирасида кишлок хужалик бозорининг нарх-наволар, махсулот 
ишлаб чикариш, тижорат ёки узга бузилишларига таъсир этувчи 
барча ферма субсидиялари ва узга чора-тадбирларга погонама- 
погона бархам бериш борасида музокаралар утказишга даъват 
этди.
АК^Ш ташаббусидан сунг узга давлатлар ёки давлатлар гурух- 
лари томонидан хам катор узга чора-тадбирлар таклиф этилди. 
Мазкур таклифлар турли-туман сохаларга тааллукли булганига 
карамай, иштирокчиларнинг аксарият кисми тижоратни бузувчи 
субсидиялар сиёсатидан эркинрок бозор томон силжиш гоясига 
мойил булиб куринди. Алалхусус, Кушма Штатлар Европа ферма 
субсидияларига бархам бериш ва гуруч импорта сохасида Япония 
ва Жанубий Корея таъкибларини тугатиш борасида келишувга 
интилди. Бирок, музокаралар силлик кучмади: илгарилари хам 
купинчалик содир булганидек, ферма субсидияларини киркиш 
борасида халкаро келишувга эришиш, бу гал хам охирги муддат 
деб белгиланган 1990 йилнинг 31 декабрига келиб, хеч бир натижа 
бермади. Музокаралар жойидан силжимай, барбод булиш эхти-


АМЕРИКА ИКТИСОДИНИНГ АСОСЛАРИ
моли пайдо булди, бирок, 1991 йилнинг уртасида Рарбнинг асосий 
саноатлаштирилган давлатларининг рахбарлари Уругвай Силси- 
ласини муваффак,иятли нихоялаш учун кдйтадан музокаралар 
утказишга бел боглашди ва бу музокаралар 1992 йилнинг бошида 
хам давом этди.
Шу орада, тепага караб интилаётган федерал бюджет камома- 
дига мубтало АК,Ш хукумати, 1990 йили Америка истеъмолчилари 
ва солик, туловчилари зиммасига тушувчи фермага мадад хара- 
жатлари юкини енгиллаштиришга янада купрок, уринди. Уша йили 
Конгресс томонидан чикдрилган конунларга биноан камомад тулов- 
лари учун белгиланган зироат ерлари камайган пайтда фермер­
ларга, одатда камомад туловлари олган хосил турларига мук,обил 
ёки узга хосил етиштириш имкони яратилди. Камомад туловларига 
тааллукли булмаган хосил турлари етиштиришни тезлаштириб 
юбориш ок,ибатида, беш йил мобайнида тахминан 10 биллион дол­
лар тежалиши ва айни пайтнинг узида атроф мухитга таъсири 
жихатидан соглом хосил турларини алмаштириб етиштириш рагбат- 
лантирилишига хам умид богланди. Бирок,, муайян истеъмол мол- 
ларининг нархига юк,ори ва к,атъий мадад сакланиб к,олиб, хукумат 
баъзи ферма истеъмол моллари бозорларини фаол бошк,ариш 
тажрибаси сак,ланиб келмокда.


АМЕРИКА 
1 - Щ Т ц с о д И Н И Н Г
________ АСООЦРИ
ТУВДИЗИНЧИ кием
А М ЕРИ КА Д А
И Ш Ч И Л А Р
Х А Р А К АТИ:
к а с а б а
УЮ Ш М АЛАРИ- 
Н И Н Г УРН И


IX КИСМ: АМЕРИКАДА ИШЧИЛАР ХАРАКАТИ: КАСАБА УЮШМАЛАРИНИНГ УРНИ
Y
айратомуз булиб куриниши мумкин, бирок, нисбатан ёш давлат 
булмиш Америка К,ушма Штатлари дунё узра энг олдин таш- 
кил этилган касаба уюшмаси харакатига эгадир, К,ушма Штатларда 
X V III асрнинг охиридан бошлабок, касаба уюшмалари мавжуд 
булган. Дастлабки АК.Ш жамияти таркибидаги уч омилни та\лил 
этиш бу ходисани тушунишга ёрдам бериши мумкин. Авваламбор, 
мехнат кучи етишмасди ва узининг мавкеини нисбатан муваф- 
фак,иятли савдолашиш учун асос сифатида к,уллашга к,одир эди. 
Иккинчидан, X IX асрнинг илк йиллариданок АКДда эркакларнинг 
овоз бериш хук,уки к,абул к,илинган эди: Америка ишчилари бу 
имтиёздан фойдаланган бир пайтда, Европадаги ишчи харакатлари 
мазкур овоз бериш кудратига эришиш учун хамон курашмокда 
эдилар. (Албатта, куллар овоз бера олмасди; аёллар дам 1920 йил- 
га цадар овоз бериш имтиёзидан ма\рум эди. Мамлакатнинг 
Жанубида яшовчи к,ора танли америкаликлар эса тулиц овоз бериш 
хук,ук,ига 1960 йилларга кадар эриша олмадилар).
Нихоятда, Америка К,ушма Штатларида феодализм деярли 
илдиз отмади ва атиги бир к,анча ишчи ахли узини синфий курашга 
алок,адор деб ^исобларди. Аксарият к,исмида, Америка ишчилари 
фаровонликка эришиш нук,таи назаридан узларини жамиятнинг 
узга табак,алари билан бир хил имкониятга эга деб билишарди.
Америка ишчилари харакатининг фалсафий негизи узга давлат- 
лардан тубдан фарк, к,илади. АК,Ш ишчилар х,аракати иш билан 
таъминлаш имкониятига ишчиларнинг коллектив эгалигига катта 
ургу бериб, уни анъанавий мулкдорлик \ук,ук,ларининг муайян 
жихатдан мантик,ий давоми сифатида куришади: бунинг узи, мо^и-


АМЕРИКА ШуТИСОДИНИНГ АСОСЛАРИ
ятан консерватив тушунчадир. Баркарор эркин ишбилармонлик 
тизими доирасида фонда олиш ниятида Америка кураш усуллари 
иш жойлари билан таъминлаш муаммоларида марказлаштирилган- 
дир. Америка К,ушма Штатларидаги дастлабки касаба уюшмалари 
уз олдига ута муайян максадларни куйган булиб, шулар 
жумласига иш х,аки, иш давомати ва иш жойларининг шарт-шаро- 
итларини яхшилаш хамда бепул бошлангич мактаб таълими олиш 
талаблари кирган.
Аслида, 1880 йилларда таъсис этилган Америка Ишчилари 
Федерацияси (А И Ф ) 1955 йили Саноат Ташкилотларининг Конгрес- 
си (СТК) билан бирлашгунга кадар мехнат сохасида давлат узра 
хукмрон ташкилот булиб келган эди. Шу пайтдан бошлаб эса, 
бирлашган АИФ-СТК давлатнинг энг йирик касаба ташкилоти 
булиб келмовда. А И Ф ва АИФ-СТК рахбарлари социалистлар- 
нинг умидини пучга чикарди. Х,ар бир рах,бар Америка ишчилар 
харакатининг асосан прагматик [амалий вазифаларни амалга оши- 
риш] мохиятини таъкидлади. Мазкур рахбарлар Америка ишчила- 
рининг биргина сиёсий кудратини эмас, балки уларнинг хакикий 
хаёт даражасини кутаришга интилган ва бу борада муайян муваф- 
фавдят к,озонган.
Модомики, Американинг аксарият ишчи ахли узини жами- 
ятнинг узга табакаларидан мохиятан фарк килмаслигини тан 
олган экан, Америка ишчи партиясини ташкил этиш учун акалли 
ташвикот утказиш зарур булган. Бирок., бундан Америка ишчилар 
харакати узини сиёсий фаолиятдан четга олиб кочди, деган хулоса 
чик,ариш хато буларди. Штат ва махаллий сиёсат доирасида ишчи­
лар харакати доимо ута фаол булиб, хокимият лавозимларига 
номзодларни к,уллаб-к,увватлаган ва маък,ул цонунлар к,абул 
к,илинишига интилган. Бирок, умумдавлат мик,ёсида Американинг 
ишчилар харакати, анъанавий равишда уз к,улидаги кдрталарни 
очишга ута эхтиёткорона ёндошган. Вудро Вилсон президент 
булганида (1913-1921), уни зимдан к,уллаб-к,увватлашган. Кейин 
эса президент Франклин Д. Рузвельтни (1932-1945) ва президент 
Харри С. Труменни (1945-1953) ошкора равишда к,уллашган.
1950 йилларнинг бошида Америка ишчилар харакати Демократик 
партиянинг ички сиёсатига чук,ур жалб этилгани аник, булди. 
Баъзан, ишчилар харакати партия рахбарияти томонидан зав^ - 
шавц ила хамкорликка тортилган, боища пайтларда эса унчалар 
яхши кабул килинмаган.
Франклин Д. Рузвельтнинг президентлик пайтидан бошлаб, 
Кушма Штатлар ишчи ташкилотларига нисбатан лайоцат билан 
к,аровчи улкага айланди. Хар доим хам шундай булавермаган.
1933 йилга к,адар касаба уюшмалари харакати ишга ёлловчилар 
томонидан кучли, баъзан эса зуравон к,аршиликка дучор келган: 
уруш йиллари бундан мустасно. 1920 йилларда маъмурий ходим-
173


IX КИСМ: АМЕРИКАДА ИШЧИЛАР ХАРАКАТИ: КАСАБА УЮШМАЛАРИНИНГ УРНИ
ЗАВОД-
Ф АБРИ КА
ИШ ЧИЛАРИ
СОНИНИНГ
ошиши
лар харакати, илмий бошкарув ва иш хакининг ошиши Америка 
ишчиларига касаба уюшмаларига самарали мукобил сифатида 
ташвикот этилган нарсалар аслида нима эканлигини курсатиш учун 
намоён булди. Бирок, 1929-1940 йилларнинг Буюк Тушкунлик 
даври касаба уюшмалари харакатининг улкан даражада усишига 
кучли туртки берди.
А
мерика ишчи харакати давлатнинг илк кунлариданок, кад кутар- 
ганига карамай, асосан саноатлаштирилган хосиятга молик бу 
харакат тез суръатлар билан ёки силлик - равон ривожланиб кел- 
гани йук. 1839 йили ишлаб чикариш сохасида ишчи кучининг 
атиги 17 фоизи, 1859 йили эса факат 32 фоизи банд эди. Америка 
К,ушма Штатлари хамон кишлок хужалик давлати булиб колмок- 
да эди. Бу вазият X IX аернинг охирги ун йилликларига кадар 
деярли узгаришеиз сакланиб келди.
Махорати йук ишчилар янги давлат таркибида нисбатан кам- 
багал хаёт кечиришга махкум булган. Шахардаги ишчиларнинг 
такрибан 40 фоизи кийим - кечак фабрикаларидаги паст малакали 
ишчилар ва тикувчи сифатида ишлаган. Бу тоифа ишчилар паст иш 
хаки олиб, купинчалик хароб шароитларда кун кечирган. Хунарманд- 
лар, уста косиблар ва механиклар каби махорати бор ишчилар 
паст малакали ишчиларга нисбатан икки хисса кадар ошик маош 
олишган. Улар уз уй-жойига эга булиш ва уз жамоатларининг 
обру - эътиборли фукаролари булишга интилишган. 1830 йил­
ларнинг бошидаёк дурадгорлар, нашриёт ишчилари, этикдузлар ва 
узга касб эгалари махорат жамоатлари ва хайрия уюшмаларига 
бирлаша бошладилар. Улар узларини касабалашган деб хисоб- 
лашмаган булсаларда, узаро хамкорликда иш тутишган. Улар 
акалли иш хаки микдори ва кискарок иш давомати урнатилишини 
талаб этишган: иш куни, одатда тонг отардан то кош корайгунча 
давом этиб, улар ёзда кишга нисбатан анча купрок ишлашларини 
билдирган.
Завод-фабрикалар сонининг усиши билан ишчи кучи сохасида 
сезиларли узгаришлар содир булди: мошиналарни харакатга келти- 
риш учун болалар, аёллар ва кашшок мухожирлар мехнатидан 
фойдаланиш умумий хол тарзини олди. 1820 ва 1830 йилларда 
Янги Англияда 16 йилдан ёш булган болалар сони айрим завод- 
фабрикалардаги, айникса газмол фабрикаларидаги ишчи кучининг 
учдан бир кисмидан то ярмисигача булган улушни ташкил этган. 
Кушимча равишда, 1850 йили Жанубнинг жами кул ахолисининг 
5 фоизи фабрикаларда ишлаган. Кулларнинг такрибан бешдан турт 
кисмига ошкора равишда уларнинг мехнатидан фойдаланган киши- 
лар эгалик килиб, колган бир кисми уз хужайинлари томонидан 
фабрика эгаларига ижарага берилган.


АМЕРИКА ИКТИСОДИНИНГ АСОСЛАРИ
Саноат сохасининг ривожи узга узгаришлар хам келтирди. 
Технология ва бизнесе сохасидаги янгиликлар ишчи кучи ва бош- 
карув ходимларининг вазифалари ихтисослашувига келтирди. Бу 
жараён ишга ёлланувчи мехнат кучининг ортувчи сони билан 
биргаликда куп ишчилар уз иктисодий тавдирини белгилашда 
ночор эканликларини хис этишига хам келтирди. Улар бегона- 
лашиб кетиш (уз ишидан бегоналаштирилганлик хиссиётини) боши- 
дан кечириб, узларини саноат курилмасининг бир кичик зулдири 
деб хис этишган. Окибатда, баъзилар уз вазиятини яхшилаш 
ниятида касаба уюшмалари томон юзланди.
Давлат микёсида сезиларли даражада таъсирчан ишчилар хара­
катининг илк бирлашмаси Ишчи Фидокорлари деб аталган эди. 
Фукаролар Урушидан сунг, 1869 йили таъсис этилган бу харакат 
Пенсильвания штатининг Филадельфия шахридаги кийим бичув- 
чилар орасидан усиб чивди. Фидокорлар фаолияти барча ишчи- 
ларни уз хаёт кисматларини тубдан яхшилаш сари бирлаштиришга 
каратилган эди.
Аввалига, Ишчи Фидокорлари хуфиёна ташкилот эди. Унинг 
таркиби кенг камровли булиб, кора танлилар, аёллар, фермерлар, 
тожирлар хамда ойлик маошга кун кечирувчиларни уз каторига 
тап тортмай кабул киларди. У «факат конунчилар, банкирлар, 
киморбозлар ва акция сохибларини» уз орасига киритмади. Фидо­
корлар 1880 йилларнинг уртасида Ж эй Гулд эгалик килган темир 
йулларга карши уюштирган ишташлашдан голиб чикканларида, уз 
фаолиятининг авжига эришдилар. 1886 йили бу ташкилот тарки- 
бида 700 000га якин аъзо булиб, улар каторида махоратли 
хунармандлар ва паст малакали фабрика ишчилари мавжуд 
булган.
Бирок, Фидокорлар орасида мавжуд турли гурухларнинг 
манфаатлари купинчалик бир-бири билан тукнаш келди. Шу тари- 
ка, аъзолар харакат билан ута акалли бирдамлик туйгусига эга 
эди. Ишчи Фидокорлари Гулд темир йулларига карши 1886 йили 
уюштирган иккинчи ишташлашда маглубиятга учради ва аъзолар 
катори 1880 йилларнинг охирида тез суръат билан камая бошлади.
АМЕРИКА
ИШ ЧИЛАРИ
ФЕДЕРАЦИЯСИ
Ш
йили сигара ишлаб чикарувчи Даниялик мухожир Сэ- 
муил Гомперс ва баъзи узга етакчи хунарманд усталар 
АКД1 ва Канаданинг Уюшган Тижорат ва Касаба Уюшмалари 
Федерациясини ташкил этишди: бу ташкилот Америка Ишчилар 
Федерациясига замин тайёрлаган утмишдош макомини олди. Ишчи 
Фидокорларидан фаркли уларок, факат ойлик маош олувчиларни 
уз каторида жипслаштирган бу ташкилот 1886 йили тан олинди ва 
Америка Ишчилари Федерацияси деб кайта номланди. Гомперс 
АИФнинг илк президента булди.
175


IX КИСМ: АМЕРИКАДА ИШЧИЛАР ХАРАКАТИ: КАСАБА УЮШМАЛАРИНИНГ УРИИ
Г’омперснинг касаба уюшма стратегияси борасидаги уч тарки- 
бий кисмдан иборат программаси А И Ф харакатига унинг тарихи 
узра хизмат килиб келмокда. Авваламбор, у сафсатабоз синфий 
курашга тортилишдан кура, купрок амалий фойда олиш устида 
иш юритиш, яъни юкорирок иш хаки ва яхширок иш шарт-шароит- 
ларига эришиш лозимлигида каттик турди. Иккинчидан, АИФнинг 
ички фаолиятини, хар бир касаба уюшмасига уз йуналишига 
яраша узини ташкил этиш ва уз ишини амалга оширишда сезилар- 
ли ички эркинлик берувчи федерализм асосларига таянишга 
каратди. Учинчидан, у хукуматни коллектив келишувдан ташка- 
рига сикиб чикаришга, сиёсий дустларни муносиб равишда такдим- 
лашга ва ишчиларнинг мавкеига карши турган Конгресс аъзо- 
лариии маглубиятга дучор этишга эришди. Гомперс бир ишчини 
бир пайтнинг узида факат битта касаба уюшмаси уз каторига аъзо 
килиб олиши лозимлигини хам катъиян жорий этди.
А И Ф уз фаолиятини муваффакиятли бошлаганига карамай, 
ишчилар харакатининг ташкилотчилари катор кийинчиликларга 
рубару келди. Аксарият кисмида, ишга ёлловчилар хеч качон 
касаба уюшмаларининг конуний макомга эга эканлигини тулик 
тан олишмаган ва ундан хам акалли равишда уларнинг ишташ- 
лашни уюштириш ёки коллектив савдолашув битами тузиш 
хукукларини кабул килишган. Бахсларни хар бир ишчи билан 
алохида тарзда хал этишни афзал курган рахбарият, купинчалик 
касаба уюшмасига хийла билан панд беришга, касаба уюшма- 
ларида фаоллик курсатган ишчиларни ишдан бушатиш ёки (узга 
компаниялар билан келишиб, ишга ёлламаслик битами) «кора 
руйхатга киритиш»га ёки ишчиларга касаба уюшмаларига бири- 
киш йулини тусувчи «сарик ит» битимларига кул куйдиришга 
уринган.
Ишга ёлловчилар ишташларга даъват этишдан касаба уюшма- 
ларини оздириш ниятида уларга карши суд карорлари чикаришга 
хам интилган. 1880 ва 1932 йиллар мобайнида аксарият холларда 
хукумат ва суд махкамалари, умуман олганда, рахбарият мавке­
ига нисбатан хайрихохлик билдиришган ёки уюшмалар учун энг 
яхши холларда, бетараф колишган. Дархакикат, айнан хукумат 
ижтимоий тартибни саклаш номи остида ишташларни бартараф 
этиш учун лозим куч куллаган. Мисол учун, Пульман Палас 
Вагон Компаниясининг ишчилари 1894 йили иш хакининг киска- 
ришига карши ишташлаш уюштириб, уларга хамжихатлик 
юзасидан Америка Темир Иул касабасининг аъзолари кушилиш- 
ганида, АКШ хукумати бу ишташлашни тугатиш учун федерал 
кушин юборди ва бу ишташлаш почта поездларининг ишига 
халакит беради деб, важ келтирди. Бу давр мобайнида яна катор 
узга ишташлашлар куч билан бостирилиб, айримлари улимларга 
келтирди.


АМЕРИКА ИКТИСОДИНИНГ АСОСЛАРИ
1905 йили Олий Суд «Нью-Йорк шахрига карши Лохнер» иши 
юзасидан чикарган карорида ишчи харакатига яна бир тусик намо­
ён булди. Иш давоматини чекловчи конун шахснинг ишга контракт 
буйича ёлланиш хукукини чеклагани туфайли Суд томонидан 
Конституцияга хилоф деб топилди. Суд карори Конституцияга 
14 Кушимчадан келиб чиккан равишда, хар бир шахе «контракт 
тузиш эркинлиги»га эга деган тушунчага асосланган эди.
Биринчи Жахон Урушининг охирига келиб, А И Ф каторларида 
5 миллионга якин аъзо булиб, хам сон хам таъсир жихатидан 
улгайди. Бирок, 1920 йиллар давомида ишчи харакати Ишлаб 
Чикарувчиларнинг Миллий Уюшмаси (ИЧМУ) каби бизнесе гурух- 
ларининг шиддатли каршилигига юзма-юз келганида, А И Ф
сафларининг усиши секинлашди. К,акшаткич тукнашувлардан бири 
«очик дукон» тушунчаси борасида содир булиб, ишчининг касаба 
уюшмасига зурма-зураки жалб этилмаслик хукукига тааллукли 
эди. Кушимча равишда, 1920 йиллар иш билан таъминланиш 
даражаси юкори, фаровонлик йиллари булиш майли туфайли 
ишчилар узини касаба уюшмаларининг ёрдамисиз хам нисбатан 
мухофазаланган деб, хис этишган. 1924 йили Гомперснинг вафо- 
тидан сунг, А И Ф президенти лавозимига келишувбоп номзод 
сифатида Уильям Грин сайланди.
БУЮ К 
" Р у Тушкунлик бошланиши билан А И Ф аъзоларининг сони 3 мил- 
т у ш к у н л и к
Олиондан хам камайиб кетганига карамай, ишчи ахлининг
(Тушкунлик каърида Америка ишчиларининг тахминан учдан бир 
кисми ишеиз эди) ахволига хамдардлик хиссини тугдириши 
туфайли у, ишчи харакатинннг ривожига кумак берди. Франклин 
Д. Рузвельтнинг президент этиб сайланиши билан хукумат ва суд 
махкамалари ишчилар харакатига нисбатан анча хайрихох мавке 
эгаллай бошлашди. 1932 йили, Конгресс ишчилар манфаатига 
каратилган конунлардан биринчиси, Норрис-JIa Гвардиа Крнунини 
кабул килди. Унга биноан «сарик ит» контрактлари мажбурий 
кучини йукотди ва мехнат сохаси масалаларида федерал судлар- 
нинг таъкикловчи карорлар чикариш кудрати чегараланди.
Президент Рузвельтнинг Тушкунликка бархам бериш програм­
мам мехнат сохасини ривожлантирган катор конунларни уз ичига 
камраб олган эди. Шулардан бири, 1933 йили кабул килинган 
Миллий Саноат Тикланиш Крнуни булиб, ишчиларга акалли иш 
хаки, меъёридаги иш давомати, коллектив битим тузиш ва касаба 
уюшмаларига аъзо булиш хукукларини кафолатлаган эди. Бирок, 
1935 йили Олий Суд бу конунни Конституцияга хилоф деб эълон 
килди. Айнан шу 1935 йилнинг узида федерал хукумат бунга жа- 
вобан Умумдавлат Мехнат Алокалари К,онунини татбик этди. Бу 
конун купрок Вагнер Крнуни сифатида маълум булиб, «ишга
177


IX КИСМ: АМЕРИКАДА ИШЧИЛАР ХАРАКАТИ: КАСАБА УЮШМАЛАРИНИНГ УРИИ
САНОАТ 
ТАШКИ- 
ЛОТЛАРИ 
КОНГРЕССИ
УРУШДАН
КЕЙ И Н ГИ
ДАВР
ёлланганлар узини ташкилотга уюштириш, мехнат ташкилот- 
лари шакллаш, уларга аъзо булиш ёки ёрдам бериш, узлари 
танлаган вакиллар оркали коллектив битимлар тузиш ва 
колектив битим ёки узга узаро ёрдам ёки химоя масалалари 
юзаеидан тегишли харакатларга кушилиш хукукига эга булади» 
деб, таъкидлаган.
Биринчи булиб, ишчиларга коллектив битим тузиш хукуки 
берилди. Ундан ташкари, бу конун уз карорларини бажариш, 
мехнат сохасидаги адолатеиз вокеаларга сабабчиларни жазолаш 
ва ишчиларнинг манфаатини кайеи касаба уюшмаси ифодалаши 
лозимлигини аниклаш учун Миллий Мехнат Алокалари Бошкар- 
маси (ММАБ)ни таъсис этди. Ишчилар муайян касаба уюшма- 
сини ташкил этиш ёки муайян уюшма томонидан манфаатлари 
ифодаланишини истаган холатда, ММАБ зиммасига корхоналарга 
бориш ва сайловлар утказиш вазифаси юкланди. Шунингдек, бу 
Бошкармага, касаба уюшмаси фаолиятида катнашгани туфайли 
ишга ёлланган шахе ойлигидан адолатеиз ушлаб колиш руй 
берган холатларда ишга ёлловчиларни бу пулни кайтариб беришга 
мажбур этиш ваколати хам берилди. К,онун чикарувчи тармок 
томонидан шундай мадад курсагилгани туфайли касаба уюшма- 
лариаъзоларининг сони 1940 йили салкам 9 миллионга кескин 
кутарилди.
1 Q Q С
йили А И Ф тарикибидаги саккизта уюшма саноатнинг 
Г У J J
автомобильсозлик ва пулат куйиш каби оммавий ишлаб 
чикариш сохаларида ишчиларни уюштириш кампаниясини бошлаб 
юбориш ниятида Саноат Ташкилотлари Х,айъати (СТХ)ни барпо 
этишди. Бирок, А И Ф фаолиятини назорат этган касаба уюшма- 
лари мазкур махоратсиз ёки чала малакали ишчиларни уюшти­
риш харакатига карши чикди. Бу каршиликка карамай, корхо- 
наларнинг илгари таркок ишчиларини уюштириш борасида Хайъат 
куллаган шиддатли саъй-харакатлар уз максадига эришди.
Бирок, саноат ташкилоти борасидаги бахс тинмади. 1938 йили, 
А И Ф рахбарияти СТХни ташкил этган касаба ушмаларини уз 
каторидан сикиб чикарди ва СТХ уз федерациясини таъсис этиб, 
уни Саноат Ташкилотлари Конгресси деб номлади. Орадан куп 
утмай, СТХ А И Ф билан ракобат даражасига кутарилди.
А
мерика К,ушма Штатлари Иккинчи Жахон Урушига аралаш- 
ганидан сунг киска муддат утгач, давлат микёсида ишчилар­
нинг етакчи рахбарлари мамлакат мудофаа кудратини сусайтир- 
маслик максадида уруш пайти ишташлашлар тажрибасини 
кулламасликка президент Рузвельтга ваъда беришди. Мазкур давр


АМЕРИКА ИКТИС0ДИНИН1 АСОСЛАРИ
мобайнида касаба уюшмалари куп мухим кушимча имтиёзларга 
эришди ва аъзоларининг сони кескин равишда усди. 1945 йили, 
Уруш тугаши билан ишташлашлар кайтадан бошланиб кетиб,
1946 йили авжига етди.
Тез орада, куплар касаба уюшмаларнинг асоссиз ва кафолат- 
ланмаган кудратидан ташвишга тушиб, унга нисбатан кескин 
каршилик юзага келди. Купчилик, Вагнер Конуни ишчилар 
манфаатига каратилган босим остида кабул килинганига ишонган 
ва бу биртарафламаликни тузатиш учун янги конун чикарилишини 
талаб килишган. Натижада, 1947 йили Конгресс президент Трумен 
таъкикига хам карамай, Мехнат Сохасини Бошкариш Алокалари 
Конунини содир этди.
Мехнат Сохасини Бошкариш Алокалари Конуни, купрок Тафт- 
Хартлэй Конуни сифатида маълум булиб, касаба уюшмалари 
хамда ишга ёлловчилар учун хатти-харакат ва бошкарув мезон- 
ларини белгилаган. У ёпик ташкилот таркиби ва кайтарма бойкот- 
ни таькиб этди; ишга ёлловчиларга битим шартларини бузгани ва 
ишташлаш пайтида келтирилгаи зарар эвазига касаба уюшмалари 
устидан судга шикоят килишга рухсат берди; касаба уюшма- 
ларидан ишташлашдан олдин 60 кун давомида «совиш» даврига 
чидашни талаб килди; давлатнинг соглом мухити ёки хавфсиз- 
лигига хавф тугдирган ишташлашларни эпакага келтириш учун 
катор махсус коидалар яратди. Касаба уюшмаларидан уз моли- 
явий хисоботларини жамоатчиликга ошкора этишни хам талаб 
этди. Бу конунни йукка чикаришга каратилган уринишларга кара- 
май. федерал судлар унинг асосий моддаларини маъкуллади.
Ишчи харакатига мухолифат кучларининг бундай кад кута- 
риши окибатида А И Ф ва СТХ уз кучларини бирлаштира бошлади. 
Бирок, ишчи харакатининг бу икки етакчи гурухи назарий ва узга 
карама - каршиликларга бархам бериши шарт эди. 1952 йили, 
икки ташкилот орасидаги тафовутга жалб этилган А И Ф ва СТХ 
рахбарлари Уильям Грин ва Филипп Мюррей вафот этганида, бу 
иш йулида тусиклар пайдо булди. 1955 йили А И Ф ва СТХ 
бирлашиб, давлатнинг энг йирик ишчилар уюшмаси АИФ-СТХ 
барпо этилди. Уильям Грин вафотидан кейин АИФнинг прези­
дента булиб келган Ж орж Мэни янгидан зухур топган ташкилот- 
нинг президентлик лавозимини эгаллади.
1962 йили, президент Жонн Ф . Кеннеди федерал хизмат- 
чиларга ташкилотга уюшиш ва коллектив битимлар тузиш 
хукукини берувчи ижроия буйрук чикарди, бирок ундан 
ишташлаш истисно этилган эди. Шунга ухшаш конун-коидалар 
куплаб штатларда кабул этилди ва бир нечтасида хатто штат 
хокимияти ишчиларига ишташлаш уюштириш хам рухсат берилди. 
Давлат хизмати сохасида бирин - кетин касаба уюшмалари пайдо 
булиб, полиция, укитувчилар ва хукумат идораларининг узга
179


IX КИСМ: АМКРИКАДА ИШЧИЛАР ХАРАКАТИ: КАСАБА УЮШМАЛАРИНИНГ УРНИ
ИШ ЧИЛАР
ХДРАКАТИ-
НИНГ
Ж ОРИЙ
АХВОЛИ
ходимлари куплаб штат ва шахарларда 1970 йиллар мобайнида 
ишташлашлар уюштиришди.
Мазкур давр мобайнида, камчилик вакиллари ва аёллар 
орасидан хам касаба уюшмаларидаги аъзолар сони усди. Ишчилар 
харакатининг рахбарлари купинчалик энг паст нарх туланадиган 
ишларга жалб этилган аёллар, кора танлилар, асли келиб чикиши 
Мексикалик америкаликлар ва узга тоифаларга барча билан бара- 
вар хак олиш каби муайян хукукларга эришишга ёрдам бердилар. 
Мисол учун, 1960 йиллар мобайнида Мексикалик америкалик 
ишчиларнинг рахбари Цезарь И. Чавез (купчилиги Мексикалик 
америкаликлардан таркиб топган) Калифорниядаги мухожирлар ва 
фермада мехнат килувчи узга паст малакали ишчиларни уюшти- 
ришга бел боглади. Чавез, эндиликда Америка Ферма Ишчилари- 
нинг Бирлашмаси деб ном чикарган уюшмани таъсис этди.
лт^^асрнинг охирида Америка саноат пойдеворининг нураши, 
Л ^Л .алалхусус саноатнинг пулат куйиш ва огир мошинасозлик 
каби сохаларининг кискариши Америка ишчилар харакатига асосий 
ташвиш келтирди. Айрим холларда, пастрок харажат талаб этувчи 
ишчи кучи хорижий компанияларга автомобильсозлик ва электро- 
ник тармок каби йуналишларда Америка бозорининг каттарок улу- 
шига эришишга мадад берди. АК,Шнинг куп йирик корхоналари 
ёпилди ва касаба уюшмаларининг катта кисми уз иш жойларидан 
айрилди.
Иш жараёнини автоматлаштириш мудом ташвишга солмокда. 
Купчилик эски саноат корхоналарида, илгари ишчилар бажарган 
вазифаларни ижро этиш учун автоматлаштирилган мошиналар 
урнатилди. Бу жараён, асосан хорижий ракобатга жавобан ишлаб 
чикариш самарадорлигини кутариш ниятида амалга оширилди. 
Бирок, айрим холларда бу жараён иш жойларининг ёпилишига 
келтирди. Бунга жавобан касаба уюшмалари иш жойларини ва 
даромадларни химоялаш учун турли чоралар кидира бошлади. 
Шулар жумласидан, ишчиларни бепул кайта тайёрлаш ва мавжуд 
иш хажмини улушларга булиб бериш учун кискарок иш хафтаси 
урнатиш. Шунга карамай, Америка саноати анъанавий пойдево­
рининг утириши кудратли зарба булиб, ишчилар харакати ундан 
тамомила узини тиклаб олгани йук.
Айни пайтнинг узида, касаба уюшмаларига аъзо ишчилар со­
нининг фоизи хам камайиб кетди. 1945 йили ёлланма мехнат 
ахлининг учдан бир кисмидан ортиги касаба уюшмаларининг 
аъзоси булган булса, 1980 йилларнинг охирида уларнинг атиги 
16 фоизи уюшмаларда сакланиб колди. Иктисодчилар, ишчилар 
харакатининг рахбарлари ва узга арбоблар бу ходисага бир нечта 
изох таклиф этишади. Айримларнинг айтишича, бу холат анъа-
180


АМЕРИКА ИКТИСОДИНИНГ АСОСЛАРИ
навий равишда касаба уюшмаларининг таянчи булиб келган сано- 
атнинг ишлаб чикариш сохаларидан, касаба уюшмалари заифрок 
булган хизмат курсатиш саноати томон силжиётган Америка 
жамиятининг ахволини акс эттиради. Узгалар эса, аёллар, ёшлар 
ва соатбай ишлайдиган ишчилар сони сунгги йилларда ёлланма 
ишчи кучининг одатдан ташкари катта кисмини ташкил этишига 
диккатни жалб этади. Яна бошкаларнинг фикрича, юзага келган 
вазият Америка саноатининг куп тармоклари Кушма Штатларнинг 
жанубий ва гарбий минтакалари томон силжиши, у ерда эса Ши- 
мол ва Шаркка нисбатан касаба уюшмаларининг анъанаси заифрок 
булгани билан тушунтирилади.
Ишчи харакатини танкид килувчилар асосан куйидаги далил- 
ларни келтиради: хатто инфляция пайтларида хам унинг юкори- 
рок иш хаки ва яхширок иш шароитлари урнатиш борасидаги 
анъанавий талаби инфляцияни янада кескинлаштиришга уз 
улушини кушади ва Америка саноатида ишлаб чикариш самара- 
дорлигини кемиради. Бирок, 1980 йилларнинг бошида содир булган 
оркага тисарилишда, касаба уюшмалари иш билан таъминлашни 
мухофазалаш ва компания ракобатдошлигини кучайтириш макса- 
дида иш хакини ошириш талабларидан узини тийишга хозиржавоб- 
лик холлари тобора куп учради. К,ушимча равишда, ишчилар 
харакатининг тарафдорлари иш хакининг якин орада аксарият 
кутарилиш холллари асил мезонларга сезиларли якинлашиши учун 
эмас, балки факат хаёт кечириш харажатларига хамнафас булиш- 
га каратилганини рукач килишади.
Ишчилар ва рахбарият низолари борасидаги бахслар хам бир 
масалага жалб этилган: ишчилар кандай махсус имтиёзлар олишга 
хакки бор? Пенсия имтиёзлари, мехнатга кобилиятсизлик буйича ту- 
ловлар ва тиббий сугурта хамда айрим улкан касаба уюшмалари­
нинг умрбод иш жойи билан таъминланиш мухофазаси буйича якин- 
да уртага ташлаган талаблари X X асрнинг сунгида битам тортишув- 
лари жабхасида ута куп учрайдиган холатдир. Фавкулоддаги хо- 
латлар буйича имтиёзлар оналик ва оталик бурчини адо этиш учун 
ижозатлар ва болага каров масалаларини уз ичига камраб олади.
Иш берувчиларга келсак, улар оркарокка утиб, ишчиларга уз 
йулини очишга розилик беришга чамаси хали тайёр эмас булиб 
куринади. Рахбарият, кули остидаги ишчилардан ишлаб чикариш 
самарадорлигини оширишни кутиб, уларнинг эътикоди буйича бу 
максадга зарар етказувчи конунлар ёки имтиёзларга карши кураш- 
га тайёр эканликларини намоён этишмокда.
Касаба уюшмалари харакати АК,Ш иктисодининг мухим тарки- 
бий кисмидир, чунки у ишчиларнинг эхтиёжу талабларини корхона 
рахбарияти ва хукумат арбобларига етказади. Касаба уюшмалари 
корхона рахбарияти билан музокаралар асноида асосий диккатни 
юкорирок иш хакига жалб этишига карамай, иктисодчилар касаба
181


IX КИСМ: АМЕРИКАДА ИШЧИЛАР ХАРАКАТИ: КАСАБА УЮШМАЛАРИНИНГ УРНИ
уюшмалари ишчилар оладиган маош микдорига сезиларли таъсир 
утказиш - утказмаслик борасида турли фикр билдиради: ишлаб 
чикариш хажмини ошириш иш хакининг ошиши борасида асосий 
омил деб, таъкидланади. Бирок, аксарият тахлилчиларнинг якдил 
фирига биноан, иш жойларининг хавфсизлиги, шикоятларни 
топшириш жараёни ва узга мехнат шарт-шароитларини назорат 
этишда касаба уюшмалари уз хажмига тескари мутаносибликдаги 
таъсир утказади. Касаба уюшмалари ёрдамида ишчи уз иш жойига 
тааллукли булган деярли барча масалалар юзасидан овозга эга 
булиши мумкин. Кушимча равишда, баъзи мутахассисларнинг фик- 
рича, касаба уюшмалари узаро хамжихатлик ташкилотлари ва 
эхтимол, ундан хам мухимроги, ишчи синфига мансуб булишдан 
гурурланиш ва обру хурмат хиссини ато этиши туфайли фойдали 
ижтимоий ва маънавий вазифаларни бажаради.
МЕХНАТ 
Д 
КШ ишчиларининг хукукларини химоя килиш масъулияти 
МЕЗОНЛАРИ 
федерал хукумат ва 50 штат хокимиятлари зиммасига бара- 
варига тушади. Федерал хокимият штатлар орасидаги тижоратни 
тартибга солиш борасида конунлар чикариши мумкин булиб, штат­
лар эса уз худудларидаги тижорий алокалар учун макбул шарт- 
лар урнатиши мумкин. Куп штатлар мехнат мезонларини белги- 
ловчи конунлар кабул килишган. Федерал конунлар орасида энг 
мухимларидан айримлари куйидагилардан иборат:
■ 1938 йилги Адолатли Мехнат Мезонлари Конуни (кушимчалар 
киритилган холида) давлат буйича акалли иш хаки, иш вактидан 
ташкари иш учун тулов микдори, тенг маош ва болалар мехна- 
тини суиистеъмол этишдан мухофазалаш мезонларини урнатади. 
Акалли иш хаки Конгресс томонидан белгиланиб, Мехнат Депар­
тамента томонидан татбик этилади. 1991 йили акалли иш хаки 
соатига 4,25 долларгача кутарилди, бирок шу билан бирга энди 
мехнат сохасига кадам куйган ёшлар (20 ёшгача) учун пастрок 
«таълим хаки» хам белгиланди.
■ 1967 йилги Иш таъминотида ёш мезони ва фарклаш Конуни 
70 ёшгача булган кари ишчиларнинг иш жойларини химоялайди.
■ 1970 йили чикарилган Касб ахли Соглиги ва Хавфсизлиги 
Конуни ишга ёлловчилардан иш шароитларининг хавфсиз ва 
соглом мухити таъминланишини талаб этади. Касб хавфсизлиги ва 
соглом мухит Бошкармаси шу сохадаги мезонларни урнатади, 
тартибот коидаларини киритади, иш жойи шароитларининг мезон 
ва коидаларга мутаносиблиги борасида текширувлар ва назорат 
утказади хамда номаъкул вазият айбдорларини судга жалб этиб, 
жазо чораларини таклиф этади.
■ 1974 йилги Тижорат Конуни (кушимчалар киритилган холида) 
хорижий ракобатдан зарар курган ёлланма ишчилар, компаниялар
1 8 2


АМЕРИКА ИКТИСОДИНИНГ АСОСЛАРИ
ва жамоатларга низоли масалаларни хал этишда ёрдам беради. 
Тижорий низоларни хал этишга ёрдам Идораси штатлар билан 
битимлар оркали мазкур конунга асосланган программанинг 
татбик этилишини бошкаради. Бу программа таълим-тарбия, иш 
жойларини топиш, жойни узгартириш рухсати ва хорижий импорт 
окибатида иш жойидан ажралган АК,Ш ишчиларига хафталик 
накд туловлар каби иш билан кайта таъминлаш хизматларининг 
фаолиятини амалга оширади.
ПЕНСИЯЛАР 
"уусуси й сектордаги ёлланма ишчиларнинг деярли ярми ва дав- 
Л , л а т хизматидаги ишчиларнинг акарияти у ёки бу пенсия 
режасининг таъсир доирасига киритилган. Пенсия - ёши сабабли 
ёки ишга кобилиятсиз булиб колгани туфайли ишдан бушаган 
ишчилар оладиган ёки уларнинг вафотидан сунг карамогидаги 
шахсларга бериладиган даромаднинг бир шаклидир. Касаба 
уюшмалари ишга ёлловчилар билан тузган битимларнинг акса- 
рияти пенсия туловларини уз ичига камраб олади.
Аксарият хусусий пенсия режалари ёлланма ишчиларнинг ёши, 
иш стажи ва йиллик маошига асосланган хисоб - китобга муво- 
фик туловларни таъминлайди. Федерал конунга биноан, барча 
пенсия режалари муайян хизмат стажига эга ишчиларга «конуний 
пенсия хукук,лари»ни таклиф этади. Бу ёлланма ходимларга, хатто 
пенсия ёшига етмасдан хам ишдан бушаганларида, пенсия олишла- 
ри кафолатланади.
1974 
йили Конгресс Ёлланма Хизматчи Пенсия Даромадииинг 
Мухофазаси Крнунини чикариб, унга биноан хусусий пенсия режа­
лари учун мезонлар урнатилди: федерал булим макомидаги 
Пенсия Даромадларини Кафолатлаш Корпорацияси уларни татбик 
этишга кумаклашади. Хусусий пенсия режалари корпорациядан 
сугурта харид килиши лозим булиб, агарда компания пенсия тулай 
олмаса, уни корпорация тулайди.
А К Ш хукумати пенсия режаларининг бир канча турини бошка­
ради ва улар орасида энг мухими Ижтимоий Мухофаза хисоб- 
ланиб, у мамлакат узра пенсия даромади сохасидаги энг йирик 
программадир. Ижтимоий Мухофаза программаси 1935 йили 
президент Франклин Д. Рузвельт имзоси оркали барпо этилган 
булиб, бу хужжат эндиликда, Ижтимоий Мухофаза К,онуии 
сифатида маълум. Бу программа 65 ёшда ишдан бушаган ишчи 
ахлига тулик микдордаги карилик ёши пенсияси ёки 62 ва 65 ёш 
орасида ишдан бушаганларга пасайтирилган микдордаги пенсия 
туловини таъминлайди. Бу программа федерал булим макомидаги 
Ижтимоий Мухофаза Маъмурияти томонидан бошкарилишига 
карамай, федерал бюджетга алокаси булмаган маблаг фондла- 
ридан фойдаланади. Ёлланма хизматчилар пенсия режасига иш
183


IX К.ИСМ: АМЕРИКАДА ИШЧИЛАР ХАРАКАТИ: КАСАБА УЮШМАЛАРИНИНГ УРНИ
хакларидан муайян фоиз тарикдсида ушланиб колувчи ишсизлик 
солиги оркали пул тулайди: ишга ёлловчилар тенг маблаг кушади. 
Узини-узи ишга ёллаган ишчилар хам уз даромадларининг бир улу- 
шини программа хисобига утказади.
1980 йилларда чик,арилган к,онун-к,оидалар аксарият янги феде­
рал ёлланма хизматчиларни хам Ижтимоий Мухофаза доирасига 
киритганига карамай, федерал хукумат анъанавий равишда харбий- 
лар ва аксарият федерал ишчиларни пенсия билан узи таъмин- 
лайди. Пнкилобий Уруш (1775-1783) давридан бошлаб, урушдан 
мажрух булиб к,айтган ветеранлар хар доим муайян пенсия тури 
олиб келган. Харбийларга бериладиган барча пенсияларга федерал 
йиллик даромад хисобидан маблаг ажратилади. Бундан фаркди 
уларок, федерал фукаролик пенсия тизмаларнинг энг йириги 
булмиш АК,Ш Фукаро хизмати Пенсия Тизмасига хам федерал 
ёлланма хизматчилар хам хукумат томонидан маблаг ажратилади.
Кушимча равишда, куп одамлар, - асосан, узини-узи ишга 
ёлловчи, ишга ёллаган шахслар пенсия билан таъминламайдиган ва 
уз пенсия режалари хизматларига яраша туланмаслигига ишон- 
ганлар, - уз даромадларининг бир кисмини махсус шахсий пенсия 
программасига ажратади. Бу сохадаги программаларнинг иккита 
асосий тури к,уйидагидан иборат: Шахсий Пенсия Хисоблари (ШПХ,) 
ва Кеог режалари. Иккала хисоб баланси хам банклар, жамгарма 
ва карз уюшмалари, кредит иттифоклари ва сугурта компаниялари 
каби моливий курилмалар томонидан бошкарилади. Федерал хуку­
мат бу иккала режа хизматидан фойдаланувчи шахсларга даромад 
солиги имтиёзлари бериш оркали хам мадад беради.
Шахсий Пенсия Хисоби (ШПХ)га куйилган пул фойда фоизи 
барпо этиб, у уз-узидан хисобга кушилиб бораверади: Ш ПХ дои- 
расида хосил килинган фойдага, пул ундан чикарилмагунга кадар, 
соликлар солинмайди. Кушимча равишда, хусусий пенсияга эга 
булмаган ёки муайян микдордан паст даромад олган одамлар, 
даромад солиги тулашдан озод этилган равишда уз пулларини хар 
йили ШПХга куйишлари мумкин: пулларини чик,арадиган булсалар, 
солик тулашлари керак. ШПХдан фаркли уларок, Кеог хисоблари 
факат узини-узи ишга ёлловчи ёки корпорациялаштирилган бизнес- 
сга алокаси йук одамлар томонидан очилиши мумкин. Бундай 
шахслар Кеог режасига хар йили уз даромадининг 25 фоизигача 
булган улуш киритишлари мумкин. Бу хисоб буйича эришиладиган 
фойда хам, пул олинмагунча соликлар таъсирига тушмайди.


АМЕРИКА ИКТИСОДИНИНГ АСОСЛАРИ

Download 6,39 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   65   66   67   68   69   70   71   72   73




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish