FS. Public and phivate e 6 l'



Download 6,39 Mb.
Pdf ko'rish
bet70/73
Sana01.12.2022
Hajmi6,39 Mb.
#876231
1   ...   65   66   67   68   69   70   71   72   73
Bog'liq
65. Америка иқтисодининг асослари

ишсизлик
СУГУРТАСИ
Т
амомнла федерал хукумат томонидан бошкарилувчи Ижтимоий 
Мухофазадан фаркли уларок, ишсизлик сугуртаси федерал- 
штат тизмаси сифатида ташкил этилган. 1935 йилги Ижтимоий 
Мухофаза К,онунига биноан таъсис этилган Ишсизликка бадал 
тулаш Федерал-Штат Программаси АКД1 ишсизларига даромад 
кумаги берувчи асосий программадир. Иш хакидан кисман ушлаб 
колиш ёрдамида ихтиёрига карши ишсизликка мубтало давр мобай- 
нида хизматчиларга кафолатланган маош даромади олишни 
таъминлайди. Умуман олганда, ишсизлик сугуртаси олувчи ишчи 
ишлашга кодир булиши, иш жойидан салмокли сабабсиз кетмаган 
ёки ёмон хулк - атвори натижасида жазоланмаган булиши, мехнат 
шартномаси низосига жалб этилмаган ва ишлашга интилиши 
лозим.
Хар бир штат чегараланган федерал аралашув асосида уз кону- 
нларига биноан уз программасини амалга оширади. Хар бир штат, 
илгариги иш хаки микдори ва иш стажи асосида хафталик 
ишсизлик туловларининг маблаги ва давомийлигини белгилайди. 
Ишсизлик даражаси кутарилиб, штат томонидан бегиланган дара- 
жадан ошиб ва ундан юкорида сакланиб колаётган пайтларда штат 
хокимиятлари ишсизлик хаки туланадиган муддатни чузишга маж- 
бурлар: бу холатда федерал хокимият, узайтирилган ишсизлик му- 
ддати буйича туловларга матлуб харажатларни штатлар билан 
бакамти равишда кутаради.


АМЕРИКА ИКТИСОДИНИНГ 
АСОСЛАРИ
________ Униняи 
КИСМ__________
X
ТАИЩИ
САВДО В А
ЖАХ.ОНШУМУЛ
ИЦТИСОДИЙ
СИЁСАТ
ЙУНАЛИШЛАРИ


X КИСМ: ТАШКИ САВДО ВА ЖАХОНШУМУЛ ИКТИСОДИЙ СИЁСАТ ЙУНАЛИШЛАРИ
Д
авлат энди вужудга келиб, хорижда нима вокеалар содир 
булаётганига эътибор бермай, купрок, уз иктисодининг риво- 
жини кузлаган илк кунлар таомилига нисбатан, АК.Ш узининг 
хорижий тижорат ва жахоншумул иктисодий сиёсат сохасидаги 
йуналишларини кескин равишда узгартириб юборди. Иккинчи 
Жахон Урушидан кейин утган йиллар мобайнида К,ушма Штатлар, 
умумаи олганда, халкаро тижорат сохасида муросага эришув ва 
жахон иктисодий тизими фаолиятининг мувофиклаштирилишига 
интилди.
Уруш вайронагарчилигидан чет да колган саноат хамда 
технология ва ишлаб чикариш усуллари сохасидаги муваффа- 
киятларга асосан, К,ушма Штатлар урушдан сунгги аксарият 
йиллар давомида экспорт бозорларининг купида устиворлик килиб 
келди. Бирок, 1970 ва 1980 йиллар давомида К,ушма Штатлар ва 
узга давлатлар орасидаги экспорт ракобати оралиги кискариб, 
айрим молу махсулотлар буйича К,ушма Штатларга нисбатан узга 
мамлакатларнинг экспорти тезрок суръатлар билан ортиб борди.


АМЕРИКА ИКТИСОДИНИНГ АСОСЛАРИ
1970 йиллардаги нефть нархларининг карахтбарор хосияти 
окибатида жахон буйича содир булган тушкунлик ва долларга 
нисбатан хорижий валюта алмашув курсининг кутарилиши АКД1 
савдо балансига зарар етказиш ва 1980 йилларда тижорий муросага 
ички мадад пасайишига келтирди.
Мазкур ходисаларнинг окибатида, 1980 йиллар давомида 
Конгрессга бу сохани химоялашга каратилган юзлаб лойих,алар 
киритилди. Улардан айримлари татбик этилганига карамай, АКД1 
рахбарлари тараккиётни оркага ташловчи аксарият таклифларни 
четга буриш борасида сезиларли муваффакият козондилар. 
Дархакикат, К,ушма Штатлар 1986 йилнинг сентябрида, купрок 
тижорий муросага эришиш воситаси сифатида бошлаб юборилган 
куптарафлама тижорий музокаралар силсиласи томон йуналиш 
олди. Бу музокаралар (музокаралар силсиласини бошлаб юбориш 
хакида Уругвайнинг Пунта дел Эсте шахрида келишиб олинганлиги 
туфайли) Уругвай Силсиласи номи билан маълумдир.
ТИЖОРАТНИ 
Г ирок, тарихий жихатдан олиб Караганда, Америка К,ушма 
МУPOOV(4)3 ГШК 
Штатлари вакти-вакти билан иктисодий мухофазалаш - уз
( АрИ 
махаллий саноатини химоялаш максадида хорижий импорт молу 
махсулотларининг окимини чеклаш учун тарифлар ёки квоталар 
киритиш тажрибаси - томон кучли интилиш даврларини бошидан 
кечиргани аёнлашади. Республика вужудга келган илк пайтларда, 
давлат арбоби Александр Хамильтон Америка саноатининг риво- 
жини рагбатлантириш чораси сифатида химоя тарифлари куллаш 
тарафдори булиб чиккан эди. Умуман олганда, унинг маслахати 
маъкул тушган эди. 1800 йиллар узра, ички сиёсий мулохазалар, 
шу жумладан пахта каби мухим истеъмол молларининг экспортини 
кенгайтириш истаги АК,Ш савдо-сотик сиёсатини белгилаб келди.
1930 
йили, Буюк Тушкунлик таъсирини тезлаштириб юборган 
тариф сохасидаги Смут-Хавлей К,онуни кучга кириши билан АКД1 
химоя остига олиш сиёсати авжига чикди. Смут-Хавлей АК,Ш 
тарифларини кескин равишда кутариб, орадан куп утмай хорижий 
давлатлар учига мубтало булди ва дунё иктисодий инкирозига уз 
улушини кушди.
1934 йилдан бери АК,Шнинг тижорий сиёсатга ёндашуви мазкур 
тажрибанинг бевосита махсули булиб, Иккинчи Жахон Урушидан 
сунг К,ушма Штатлар тижорий муросасозлик сиёсатини маъкул- 
лади. АК,Шнинг куп рахбарлари ички баркарорлик ва АК,Ш итти- 
фокдошларининг мунтазам лайокати иктисодий тикланишга боглик 
булишини таъкидлашган. Бу тикланиш сохасида АК,Ш мадади 
мухим булган, бирок бу давлатлар иктисодий мустакилликни кайта


X КИСМ: ТАШКИ С'АВДО ВА ЖАХОНШУМУЛ ИКТИСОДИЙ СИЁСАТ ЙУНАЛИШЛАРИ
ТИЖОРЛТ
МАБДАЛАРИ
тиклаш ва иктисодий равнакка эришиш учун уз махсулотлари учун 
экспорт бозорларига, алалхусус улкан АК,Ш бозорига мухтож эди.
Давлат котиби Корделл Халл бу иртиботни Иккинчи Жахон 
Урушидан анча олдин фахмлаган эди. АКШ тарифларини кискар- 
тиришга асосий конуний ваколат берувчи 1934 йилги Тижорий 
Битимлар Конунини куллаб-кувватлаган Халл шундай деб ёзган 
эди:
«Давлатлар бир-бири билан савдо-сотик килиш борасида 
адолатли имкониятларга эга булмагунга кадар, улар уз халкла- 
рига мадад бериш ва фаровонликни таъминлаш даражасида махсу­
лот ишлаб чикаришга курби етмайди. Шу сабабдан хам Тижорий 
Битимлар 11рограммаси асосидаги гоялар тинчлик пойдеворининг 
силжитиб булмас негизидир».
1934 
йилги узаро икки томонлама Тижорий Битимлар Конуни 
президентга айрим давлатлар билан тижорий битимлар юзасидан 
музокаралар олиб бориш ва агарда улар Кушма Штатларнинг 
экспорт махсулотларига соладиган божларини пасайтирган такдир- 
да, уларнинг Кушма Штатларга импорт килинадиган молларига 
хам бож соликларини сезиларли даражада пасайтириш ваколатини 
берди.
Тижоратни муросалаштириш буйича АКШ саьй-харакатлари 
тариф ва савдо-сотик коидаларининг халкаро мажмуи булмиш 
Тарифлар ва Тижорат буйича Умумий Битим (ТТУБ)нинг барпо 
этилишига уз улушини кушди. Бу битим остига 23 давлат кул 
куйиб, 1980 йилларнинг охирида 90 ортик давлатларни уз доира- 
сига камраб олди. Халкаро савдо-сотик муомаласини бошкарувчи 
конун-коидалар урнатишига кушимча равишда, ТТУБ куптомонла- 
ма тижорий музокараларнинг катор силсиласини уюштирди ва 
Кушма Штатлар хар бирида фаол иштирок этиб, купинчалик 
етакчи урин эгаллади.
А
мериканинг расмий сиёсат йуналишлари тижорат сохасидаги 
битимларга муайян мабдалар асосида ёндашиб, айни пайтнинг 
узида улар ТТУБ фаолиятининг пойдеворини ташкил этади. Шу 
асослардан биринчиси - барчага бирдек муносабатда булиб, камсит- 
маслик. «Энг кулай шароитдаги давлат» (ЭКШ Д) хам деб аталув- 
чи бу келишувга биноан савдо-сотикдаги барча шерикларга «энг 
кулай шароитдаги давлат» келишуви буйича бериладиган бож ва 
тариф соликлари белгиланиши лозим. Кушма Штатлар хозирги 
кунда уз савдо-сотик муомаласида барча тижорий шерикларига 
нисбатан шу сиёсатни куллайди: хорижий сиёсат сабабларига кура 
айрим давлатлар бу коидадан мустасно.
190


АМЕРИКА ИКТИСОДИНИНГ АСОСЛАРИ
Камситмаслик келишувининг доираси айрим пайтларда келгуси 
хорижий сиёсат мацсадларига эришиш учун кенгайтирилади ёки 
кискартирилади. Мисол учун, Хитой билан алокаларни яхшилаш 
саъй-харакатларининг таркибий бир кисми сифатида К,ушма Штат­
лар мазкур ЭКДПД макоми берилишини кафолатладилар. Инсон 
хукуклари назар - писанд килинмаётган давлатларни К,ушма Штат­
лар ЭК,ШД макомидан махрум хам этади. Конгресс ва федерал 
булимлар келажак хорижий сиёсат максадларига эришиш йулида 
тижорий сиёсатдан фойдаланиш самарадорлиги борасида хамон 
бахслар утказмокда.
Америка К,ушма Штатлари тижорат сохасида кулловчи иккин- 
чи асоскор тушунча узаро тенг ён босишдан иборат. Унга биноан 
савдо-сотик келишувларини татбик этишда бир давлат уз ички 
тартиботини иккинчисидан ошик булмаган даражада амалга оши- 
риши лозим. 1980 йилларда бу тушунча катор минтакавий узаро 
ён босиш деб аталувчи таклифларни таяш учун кулланди. Бу 
таклифларга биноан, агарда К,ушма Штатларнинг хар кандай 
асосий тижорий шериги Америка экспорт махсулотларини рако- 
батдош бозор имкониятларидан махрум этса, АКШ хукуматидан 
уз ички бозорларига бу давлатларнинг хам секторма-сектор асосда 
кира олиш кобилиятини чеклаш талаб этилди. Аксарият тахлил- 
чилар, секторма-сектор айнан жавоб кайтариш тахликаси музо­
каралар утказишнинг фойдали усули булиши мумкинлигини тан 
олсалар-да, умумий эътикодга Караганда, бундай конунбозлик 
таомили музокаралар жараёнини исканжага олиб, кенг камровли, 
саноат сохалари узра эришилувчи келишувлар оркали тижоратни 
муросалаштириш имкониятини пасайтиради.
1962 йилги Тижорий Кенгайиш Крнунида таъкидланганидек, 
Кушма Штатлар аксарият холларда куптомонлама муносабатлар 
тушунчасига хам риоя килади. Бу конун президентга «Кеннеди 
Силсиласи» деб аталувчи тижорий музокараларда куптомонлама 
тижорий муросасозлик асосини куллашга ваколат берди. Бу конун- 
нинг максади - АК,Ш ва унинг тижорий шериклари орасида кул- 
ланадиган тарифларни пасайтириш. Мазкур музокаралар силсиласи 
доирасида халкаро савдо-сотик муомаласининг 80 фоизини ижро 
этувчи 53 давлат тарифларни уртача хисобда 35 фоизга 
кискартиришга келишиб олдилар.
Куптомонламалик асоси куп йиллар давомида муваффакиятли 
халкаро савдо-сотик музокаралари силсиласида АК,Шнинг иштирок 
этиши ва етакчи урин эгаллаши учун пойдевор булиб келди.
1979 йили, Токио Силсиласининг муваффакияти натижасида, 
К,ушма Штатлар ва такрибан 100 узга давлат тарифларни янада 
пасайтиришга ва тарифлар доирасига кирмаган ва тижоратга тусик
191


X КИСМ: ТАШКИ САВДО ВА ЖАХОНШУМУЛ ИКТИСОДИЙ СИЕСАТ ЙУНАЛИШЛАРИ
куйувчи квоталар ва рухсатномалар олиш талабларини хам ка- 
MaiiTHpnmra келишиб олдилар.
1980 
йилларда Кушма Штатлар куптомонлама тижорий музо- 
караларнинг янги силсиласини утказишга даъват этди ва у 1986 
йилнинг сентябрида Уругвай Силсиласининг бошлаб юборилишига 
келтирди. Бу музокараларда К,ушма Штатлар кишлок хужалик 
сохасига бериладиган субсидиялардан воз кечишни таъминловчи 
конунлар киритиш ва ТТУБ конун-коидаларини хизмат турлари 
сохасига хам тааллукли килишга ундадилар.
Камситмаслик асосларининг тарафдори булишига карамай, 
Америка К,ушма Штатлари муайян афзаллик берувчи тижорий 
келишувларнинг иштирокчиларидан бири хамдир. Шулар жумла- 
сига, АК.Ш Афзалликларининг Умумлаштирилган Тизим програм­
мам, Кариб Хавзаси Ташаббуси, АКД1-Исроил Эркин Савдо 
Минтакаси Битими ва АКШ-Канада Эркин Савдо Битими киради. 
1990 йилларнинг бошида Кушма Штатлар ва Мексика уртасида 
хам иккитарафлама тижорий келишувга эришиш саъй-харакатлари 
татбик этилди. 1990 йили, президент Ж орж Буш ер куррасининг 
бутун Рабий яримдоирасида эркин савдо-сотикка йул очиб беришга 
каратилган Америка Ташаббуси Режасини ошкора этди.
Афзалликларнинг Умумлаштирилган Тизими программаси 
импорт махсулотларини АКШга киритувчи камбагал давлатларни 
бож соликларидан озод этиш келишуви ёрдамида бу давлатлар- 
нинг иктисодий ривожига кумаклашишга каратилган. Бу програм­
мам биноан, у ёки бу давлатга муайян махсулотларни экспорт 
килиш учун афзалликлар берилади: амалдаги савдо-сотик жара- 
ёни, махсулот ишлаб чикарувчи А КШ бозорида ракобатни кута- 
риш учун минбаьд ёрдамга мухтож эмаслигини намоён этганда, 
афзаллик яратиш сиёсати тухтатилади. ТТУБ афзалликлар бериш- 
нинг умумлаштирилган тизими доирасида камситмаслик хукукидан 
воз кечишни киритади.
Кариб Х,авзаси Ташаббуси 1980 йилларда иктисодий кийинчи- 
ликлар билан кураш олиб борган ва Америка Кушма Штатлари 
учун сиёсий жихатдан мухим деб хисобланган минтакага иктисо­
дий мадад бериш учун барпо этилган эди. 1995 йилнинг охиригача 
фаолият юритиши мулжалланган бу программа Кариб Х,авзаси 
минтакасидан Америка К,ушма Штатларига киритилувчи барча 
импорт махсулотларини бож соликларидан озод этади: газмол 
махсулотлари, айрим чарм моллари, шакар ва нефть махсулотла­
ри бундан истисно.
Иккитарафлама эркин савдо-сотик келишувлари ТТУБ модда- 
ларида белгиланган шарт-шароитларга кура рухсат этилади. 
Америка Кушма Штатлари томонидан татбик этилган илк эркин


АМЕРИКА ИКТИСОДИНИНГ АСОСЛАРИ
тижорат келишуви A K JII-Исроил Эркин Савдо-сотик, минтакаси 
яратиш булиб, 1985 йилнинг 1 сентябридан киритилган эди. АК.Ш- 
Канада Эркин савдо-сотик, Келишуви иккинчи булиб, 1989 йилнинг 
1 январидан кучга кирди. Тарихий жихатдан, жугрофий якинлик 
Америка К,ушма Штатлари ва унинг иккита кушниси - Канада ва 
Мексика орасидаги 1992 йилнинг август ойи, бир йилдан ортик 
давом этган музокаралардан сунг мазкур уч давлат узаро савдода 
барча тарифларни бартараф этишга, хизмат турлари ва сармоя 
киритиш сохаларида тусикларни пасайтириш хамда ак,лий мехнат 
(шу жумладан нусха олиш х,укуклари, патентлар ва савдо тамга- 
ларидан фойдаланиш)нинг тенг асосда мухофазаланишини кафо- 
латлашга каратилган хартомонлама тижорий келишувга эриш- 
дилар. Кучга кириши учун бундай битим музокаралар утказаётган 
хар бир давлатнинг конун чикарувчи тармоги томонидан 
тасдикланиши лозим. Мексикадаги арзон ишчи кучи томонидан 
яратилган молу махсулотларнинг тошкини окибатида АКШ
ишчилари уз иш жойларидан айрилиш хавфи остида, АК,Ш касаба 
уюшмаларидан айримлари бу битимга карши чикишди. Президент 
Клинтон Шимолий Америка Эркин савдо-сотик Битимини куллаб- 
кувватлайди, бирок атроф-мухит масалалари ва мехнат мезонлари 
борасидаги кушимча битимлар музокара этилишига манфаатдор- 
дир.
А К Ш
1 А П О -74 ва 1979-80 йиллардаги нефть нархларининг куша- 
ТИЖОРИЙ 

Download 6,39 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   65   66   67   68   69   70   71   72   73




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish