Foydali qazilmalarning genetik va sanoat turlari

 
Sof tug‘ma kumush – Ag. 
Tarkibiga bog‘liq ravishda quyidagi xillari ma’lum: 
kyustelit (oltin miqdori 10% gacha), misli kumush (mis miqdori 0,1% gacha), 
vimsmutli kumush (tarkibidagi vismut 5% gacha), sur’mali kumush (tarkibidagi 
sur’ma 11% gacha), simobli kumush – kongsbergit (tarkibidagi simob 5% gacha), 
arkverit (simob 13% gacha), bordozit (tarkibidagi simob 30,7% gacha). Singoniyasi 
kubik. Simmetriya ko‘rinishi geksaoktaedrik - 3L
4
4L
3
6L
2
9PC. Fazoviy gruppasi: 
a
0
=4,0772. 
Kumush yupqa plastinkalar, barglar va «to‘qilgan» dendritlar shaklida 
uchraydi. Simga o‘xshash shakllari ko‘proq uchraydi. Kumushning noto‘g‘ri shaklli 
donalari va yirik yaxlit bo‘laklari, ya’ni sof tug‘malari tabiatda ko‘proq tarqalgan. 
Saksoniyadagi SHneeberg konidan 40 tonnali, Freybergdan 5 tonnali sof tug‘ma 
kumush topilgan. CHilidan 1,5 tonna og‘irlikdagi plastinkasimon sof tug‘ma kumush 
topilgan. Kristall sifatida kumush juda kam uchraydi. Kumush kristallari odatda 
kubik, oktaedrik va juda oz miqdorda dodekaedrik qiyofaga ega. Qo‘shaloq kristallari 

---

142 
xam uchraydi. Rangi kumushdek oq, usti ko‘pincha qora gard bilan qoplangan 
bo‘ladi. Qattiqligi 2,5-3. pachaqlanuvchan. Ulanish tekisligi yuq. Solishtirma og‘irligi 
10.1-11.1. U eng yaxshi issiqlik va elektr o‘tkazuvchandir. Nurni qaytarish 
ko‘rsatkichi juda yuqori 95%. 
Kumush rangiga, o‘ziga xos ilgaksimon, zirapchasimon sinishiga, qattiqligining 
kichikligi va soltishtirma og‘irligia qarab aniqlanadi. Rentgenogrammadagi asosiy 
chiziqlari: 2,37; 2,05; 1,232. HNO
3
va HCl da erib suzmasimon oq cho‘kindi ajralib 
chiqadi – AgCl. H
2
S ta’sirda qorayadi. Daxandam alangasida eriydi (erish 
temperaturasi 960°S ga yaqin). 
Sof tug‘ma kumush gidrotermal va ekzogen konlari jarayonlarida yuzaga 
keladi. Kumushning gidrotermal konlarini uch turga ajratish mumkin: 1) argentit 
(Ag
2
S) bilan birgalikda gidrotermal tomirlarda; 2) har xil metallarni murakkab 
oltingugurtli, margimushli, sur’mali birikmalari bilan bir assotsiatsiyada, bular ichida 
ko‘proq tarqalganlari kalsitli va baritli tomirlarda uchraydigan kobaltin (CoAsS),
safflorit (CoAs
2
), arsenopirit (FeAsS), nikelin (NiAs). 3) uranit (UO
2
) va nikel-
kobaltli minerallar bilan. 
Sof tug‘ma kumushning konlari Norvegiyada (Kongsberg koni), Kanadada 
(Kobalt koni, bu erda 612 kg li kumush topilgan), Saksoniyada (SHneeberg koni), 
CHexoslovakiyada (YAximov koni) topilgan. Ekzogen sharoitlarda kumush, tarkibida 
kumush bo‘lgan oltingugurtli va margimush-sur’mali konlarni oksidlanish zonasida 
va ikkilamchi boyitish zonasida uchraydi. Bu sharoitdagi konlar Meksikada, 
Amerikada, Kanadada ma’lum. 
O‘zbekistonda sof tug‘ma kumush Qurama tog‘laridagi konlarda, SHarqiy 
Qoramozor polimetall konlarida gipogen va gipergen holda uchraydi. 
Kumush asosan mis bilan qotishtirilib kumush buyumlar, tangalar va boshqa 
narsalar tayyorlashda ishlatiladi. Sof kumush nozik zargarlik ishlarida, ishqor 
eritiladigan tigellar tayyorlashda, buyumlarni kumush bilan oqartirishda, ximiyaviy 
birikmalar xosil qilishda va boshqa maqsadlarda ishlatiladi. Kumushning asosiy 

---

143 
massasi (80% ga yaqin) sof tug‘ma holda emas, balki kumushga boy qo‘rg‘oshin-rux, 
oltin va mis konlaridan qo‘shimcha mahsulot sifatida olinadi (35-rasm). 
Hulosa 
Mavzuda asl metallar (oltin, kumush)ning fizik va kimyoviy xususiyatlari, tog‘ 
jinslari va ularning tarkibidagi elementlarning miqdori (% hisobida), dunyodagi 
davlatlar misolida zahiralar va ularning qazib olinadigan miqdorlari, konlarning nomi 
va joylashgan eri, xalq xo‘jaligining qaysi sanoat va sohalarida foydalanish 
mumkinligi to‘g‘risidagi barcha ma’lumotlar keltirilgan.