Foydali qazilmalarning genetik va sanoat turlari

Sof tug‘ma oltin – Au. 
Oltin kimyoviy sof xolda juda kam uchraydi. 
Aralashma sifatida ko‘pincha kumush keladi (15% gacha). Tarkibidagi mis, palladiy 

---

136 
va vismutning miqdoriga bog‘liq ravishda oltinning quyidagi xillari ma’lum: misli 
oltin (kuproaurit) – mis miqdori 20% gacha bo‘lishi mumkin, palladiyli (porpetsit) – 
palladiy miqdori 5 dan 10% gacha, vismutli (bismutoaurit) – vismut miqdori 4% 
gacha. Singoniyasi kubik, simmetriya ko‘rinishi geksaoktaedrik – 3L
4
4L
3
6L
2
9PC. 
Fazoviy gruppasi: a
0
=4.0699. 
Oltin kvars yoki ruda massasi orasida, ba’zan mikroskopda xam ajratish qiyin 
bo‘lgan, mayda noto‘g‘ri shaklli xol-xol donalar xolida, plastinkasimon tarzda 
uchraydi. Daryo vodiylaridagi sochilmalarda qirralari edirilib silliqlangan bir necha 
grammdan to bir necha o‘n kilogrammgacha bo‘lgan sof tug‘malari topilgan. 
Xozirgi paytgacha topilgan sof tug‘ma oltinning eng kattasi «Xolterman 
plitasi» deb atalib, uning tog‘ jinsi bilan og‘irligi 260 kg, tarkibidagi sof tug‘ma oltin 
93,3 kg ga teng bo‘lib, 1872 yil Avstraliyaning Xill-End konidan topilgan. Sof tug‘ma 
oltinning eng katta bo‘laklari «YOqimli notanish» (59,67 kg – 1857 yil) va «Kutilgan 
mexmon» (68,08 kg – 1869 yil) xam Avstraliyani Viktoriya provinsiyasida topilgan. 
Oltin kristallari kam uchraydi, lekin kumush va mis kristallariga nisbatan 
ko‘proq uchraydi. Ular asosan oktaedrik va romboedrik qiyofaga ega bo‘lib, ba’zan 
kub shaklida xam uchraydi.
Sof tug‘ma oltinning rangi tilla-sariq (kumushga boy xillari och sariq) bo‘ladi. 
CHizig‘i metallsimon sariq, yaltirashi metalldek, qattiqligi 2,5-3,0. Oltin eziluvchan 
va cho‘ziluvchandir. Ulanish tekisligi yo‘q. Solishtirma og‘irligi 15,6-18,3 (sof 
oltinniki 19,3 gacha etadi). U yuqori darajada issiqlik, elektr o‘tkazish xususiyatiga 
ega. 
Sof tug‘ma oltinni aniqlash uchun uning tilla-sariq rangi, eziluvchanligi, 
solishtirma og‘irligini yuqoriligi, qattiqligining kichikligi va xavoda o‘zgarmasligi 
xarakterli belgi bo‘lib xisoblanadi. Rentgenogrammadagi asosiy chiziqlari: 2,35; 2,03; 
1,226. kislotalardi erimaydi. Daxandam alangasida eriydi. (erish temperaturasi 
1062°S). 

---

137 
Oltinning asosiy sanoatbop konlari gidrotermal jarayonlar (tub konlar) va 
sochilma konlar (ikkilamchi konlar) bilan bog‘liq. Lekin oltin magmatikdan tortib 
cho‘kindi jinslargacha bo‘lgan tog‘ jinslarida aralashma sifatida uchraydi. Asosan 
nordon tog‘ jinslari bilan bog‘liq bo‘lgan gidrotermal konlarda oltin, kvars 
tomirlarida, turli sulfidlar (34-rasm) bilan birgalikda uchraydi. 
Mikroskopik tekshirishlarni ko‘rsatishicha, oltin boshqa minerallarga nisbatan 
keyinroq yuzaga kelib ko‘pincha mineral orasidagi darzliklarda uchraydi. 
Ko‘rinadigan oltindan tashqari juda mayda tarqoq xolda sulfidlarda uchraydigan 
«bog‘langan» oltin xam bo‘ladi. Bunday oltin asosan pirit va arsenopiritda uchrab, 
faqat ximiyaviy analizlar orqali aniqlanadi (Masalan: Ruminiyadagi Zlatna konidagi 
arsenopiritdagi oltin miqdori 0,07% yoki 700 g/m ni tashkil qiladi). 
Dunyodagi oltinni yirik gidrotermal konlaridan Rossiya, Avstraliya, YAngi 
Zelandiya, Amerikani g‘arbiy shtatlari, Kanada konlarini ko‘rsatish mumkin. Oltinni 
sochilma konlari esa Uralda, Sibirda, Avstraliyada, Amerikaning Kaliforniya shtatida, 
Janubiy Afrikada ma’lum.
O‘zbekistonda oltin juda qadim zamonlardan ma’lum bo‘lib, u juda ko‘p 
joylarda uchraydi. CHotqol-Qurama tog‘larida, Markaziy Qizilqumda, G‘arbiy va 
Janubiy O‘zbekistondagi oltin konlari ko‘p olimlar tomonidan o‘rganilib, to‘liq 
ma’lumotlar olingan. 
Oltin asosiy valyuta metalidir. U bezak ishlarida, zebi-ziynat buyumlari 
tayyorlashda, fizik va ximiyaviy asboblar ishlashda, meditsinada va boshqa soxalarda 
ishlatiladi. 

---

138