Foydali qazilmalarning genetik va sanoat turlari

 
19. QORA METALLARNING SANOAT TURLARI 
19.1. Temir konlari va ularning sanoat turlari 
Sof temir – kulrang oqish rangdagi yaxshi cho‘ziluvchan, elektr toki va 
issiqlikni yaxshi o‘tkazadigan metall. Temirning klarki 4,65, erish harorati 1534
o
S, 
qaynash harorati 3200
o
S, sol. og‘irligi 7,88. qazib olinadigan temirning 90% cho‘yan 
ishlab chiqarish uchun, cho‘yanning 90% i esa turli po‘latlar ishlab chiqarish uchun 
qo‘llaniladi. Tarkibida 2,5% dan 4% gacha S (uglerod) bo‘lgan temir cho‘yan 
hisoblanadi; agar S miqdori 0,2% dan 1,5% gacha bo‘lsa «po‘lat» deb yuritiladi. 
Qozonlar, isitish batareyalari, isitish pechlari cho‘yandan tayyorlanadi. 2005 
yili ma’lumotlariga qaraganda dunyodagi temir ma’danlarining tabiiy zahirasi 160 
mlrd.t. atrofida; ularning asosiy qismi (71%) Rossiyada (25 mldr.t.), Braziliyada (23 
mlrd.t.), Avstraliyada (15 mlrd.t.), Ukrainada (30 mlrd.t.) va Xitoyda (21 mlrd.t.). 
qolgan qismi Qozog‘iston (8,3 mlrd.t) AQSH (6,9 mlrd.t.), Xindiston (6,6 mlrd.t.), 
SHvetsiya (3,5 mlrd.t.), Venesuela (4,0 mlrd.t.), Kanadada, Eron va JARda 
joylashgan. Temirning dunyo bo‘yicha umumiy resursi 8000 mlrd.t. deb baholanadi. 
Bir yilda dunyoda 1mlrd. 320 mln.t. temir eritib olinadi. Temir qazib olish bo‘yicha 
Braziliya birinchi o‘rinda turadi (300 mln.t.). 
Temir 450 ga yaqin mineral hosil qiladi, ammo sanoat ahamiyatiga ega 
bo‘lganlari quyidagilar: 
magnetit
Fe
3
O
4
-72,4% Fe 
gematit 
Fe
2
O
3
-70% Fe 

---

114 
siderit
FeCO
3 
-48,3% 
gidrogyotit (limonit) 
HFeO
2
-62,9% Fe 
gyotit
FeO
2
∙ H
2
O – 52,0-62,9% Fe 
magnomagnetit 
(Mg, Fe)O∙ Fe
2
O
3 
24-38% ∙Fe 
Temir ma’danlari ularning tarkibidagi metallning miqdoriga qarab boy, o‘rta va 
kambag‘al turlariga ajratiladi. Tarkibida temir 50% dan ko‘p bo‘lgan ma’danlar boy, - 
40-50% bo‘lsa o‘rta, -25-40% temir bo‘lganlari kambag‘al, - 17-19% temir 
bo‘lganlari juda kambag‘al hisoblanadi. 
Dunyo bo‘yicha qazib olinadigan temirning 68% ga yaqini boy ma’danlarga, 
20%ga yaqini o‘rta ma’danlarga, qolgani esa kambag‘al va juda kambag‘al 
ma’danlarga to‘g‘ri keladi (23-rasm).
Temir konlari barcha genetik tiplarda uchraydi. Biroq, bulardan cho‘kindi, 
vulkanogen-cho‘kindi, kontakt-metasomatik va metamorflashgan konlar muhim 
sanoat ahamiyatiga ega. 

---

115 
Rossiyadagi Kursk magnit anomaliyasi (KMA) Er sharidagi eng yirik temir 
ma’danli provinsiyalardan biri hisoblanadi. KMA hududi 90 ming km
2
bo‘lib, Kursk 
va Belgorod shaharlari atrofida joylashgan. Uning 400x150 km o‘lchamli markaziy 
qismi amaliy ahamiyatga ega hisoblanadi. Maydondagi temir ma’daniga boy qadimgi 
metamorfik jinslar er yuzasidan 80-100 m chuqurlikda o‘rtacha 50-80 m, ayrim 
joylarda 300 m ni tashkil qiladi. Tarkibida 26-38% Fe bo‘lgan kvarsitlar kambag‘al 
ma’dan hisoblanadi. Kvarsitlarning yuqori nurashga uchragan qismi esa boy 
hisoblanadi. KMA da temir miqdori 54-65% ni tashkil qiladi.
O‘zbekistonning temirga bo‘lgan bir yillik ehtiyoji 1,8 mln. t ni tashkil etadi. 
Buning 600 ming t si qora metallar chiqindilari va lom hisobiga va 1,2 mln.tonnasi 
import hisobiga qondiriladi. 
Respublikamizda temirning 200 ga yaqin kichik kon va ma’dan namoyonlari 
mavjud bo‘lib, qadim-qadimda bu erlarda temir eritib olingani arxeologlar tomonidan 
aniqlangan. Bunday joylarga SHimoliy Nurota, Boysun tog‘lari, CHotqol-Qurama 
regioni kiradi. 
Xozirgi paytga qadar mufassal o‘rganilib razvedka qilingan ob’ekt Surenota 
ma’danli maydoni sanaladi. Bu maydon Surenota tog‘ cho‘qqisida joylashgan bo‘lib, 
ma’muriy jihatdan Toshkent viloyati Bo‘stonliq va Parkent tumanlari chegarasida 
joylashgan. Ma’danga yaqin aholi punktlari - Parkent shahri (7-8 km) va Kumushkon 
posyolkasi. 
Maydonda temir ma’danini qadimda qazib olinganligini bildiruvchi karer 
ko‘rinishidagi eski lo‘mlar uchraydi. 1959-62 yillarda olib borilgan geologiya-qidiruv 
ishlari natijasida maydonda G‘arbiy, SHarqiy, Qo‘tirbuloq, Dalniy, To‘rtqora, 
Oqberdi, Laylakxona va Surenota uchastkalari aniqlanib o‘rganilgan. Surenota 
ma’danli maydonidagi temir ma’danining bashoratli resursi 90 mln.t., bor elementi 
ma’dani resursi 0,5 mln.t, magniy elementi ma’dani resursi esa 35-50 mln.t, deb 
hisoblangan. 

---

116 
Surenota konida temir ma’danlashishi uch tipga ajratiladi: 1) gematit-limonitli 
(Qo‘tirbuloq va Pochasyorbuloq ma’dan namoyonlari); 2) skarn-magnetitli 
(Zapadnыy, Vostochnыy, Laylakxona va Surenota uchastkalari); 3) kvars-
gematitli (To‘rtqora va Oqberdi uchastkalari). 
Qo‘tirbuloq uchastkasida ma’danlashish 250 m kenglikda 5 km masofaga 
cho‘zilgan bo‘lib, o‘rta devonning jivet yarusi terrigen-karbonatli jinslari orasida linza 
shaklida yotadi. Temir miqdori 24% dan 62,7% gacha boradi. Ma’dan tarkibi limonit-
gematitli. 
Skarn – magnetitli tipga mansub uchastkalardan eng keng o‘rganilgani - Zapadnыy 
uchastkasi hisoblanadi. U Surenota tog‘i markaziy qismida, intruziv jinslar bilan 
karbonatli jinslar kontaktiga joylashgan. Bu erda cho‘kindi jinslar metasomatik 
o‘zgargan, brusit jinslariga aylangan. 
Uchastkadagi ma’dan tarkibi magnetitli bo‘lib, unda pirit, xalkopirit, vismutin ham 
uchraydi. 
Temirning o‘rtacha miqdori 38,5%, mis - 0,1% , kobalt - 0,002%, vismut-0,005%. 
Uchastkaning bashoratlangan resursi -15 mln.t. temir ma’dani.