32-ma’ruza mavzu: oddiy, tupikli va halqali trassalar. Mashg’ulot maqsadi

32-MA’RUZA
MAVZU:ODDIY, TUPIKLI VA HALQALI TRASSALAR.

Mashg’ulot maqsadi: Ichki yo’llarning turlari bilan tanishish.

Reja:

1. 
   Oddiy trassa.
   
2. 
   Tupikli trassa.
   
3. 
   Halqali trassa.
   

Tayanch iboralar: pogonaning kiyalik burchagi, pogonaning kiyalik yuzasi, ishlash maydonchasi, pogonaning ish fronti, karer bortining kiyalik burchagi, bosh xandak, yarim xandak, karer kursatkichlari, karer osti ulchamlari, karer chegarasidagi butun kon massasi.

Chuqur gorizontlarni ochish uchun ichki yarim transheyalar ko’p tarqalgan. Ular ko’pincha tashqi yotiqlik transheyalarining davomi hisoblanadi.

Planda yo’l o’qi va kamar qiyaligi orasidagi φ burchak arcsin ctgα≤φ≤π/2 ichida bo’lishi mumkin (20.1 rasm). φ = arcsin i ctgα ning minimal burchagida (20.1 a rasm) ishsiz bortning qo’shimcha tashilishi kamayadi. Bu burchak trassa uzunligi, gorizontlarda tashishlar masofasini qisqartirish uchun avtotransport qo’llaganda oshiriladi. Bunda yo’llar yuqori transheya va pastki yarim transheyaga (20.1 b rasm) yoki yuqori transheya qismiga, pastki qismni esa cho’kindi ko’rinishda ega bo’ladi (20.1 v rasm). Ko’pincha yo’llar deb ichki va tashqi transheyalarni aytishadi.

20.1 rasm. Yo’llar sxemasi.

Oddiy trassa karyerning bir yoki ikki qo’shilgan bortlarida joylashadi. Trassa statsionar, yarim statsionar, sirg’aluvchi bo’lishi yoki statsionar va sirg’aluvchi qismga ega bo’lishi mumkin. Oddiy trassa uning ichida transport vositalarining o’zgarmas harakat yo’nalishi va gorizontlarga tutash punktlarining murakkab bo’lmagan tuzilishi bilan xarakterlanadi. Buning natijasi ichki trassalar uchun transport harakati va trassa o’tkazish xususiyatining maksimal tezligi, karyer bortining minimal tarqalishi hisoblanadi.

Statsionar trassaning qismlari ishchi gorizontlarning ochilishi bo’yicha yoki sirg’aluvchi trassa qismlarining karyerning ishsiz bortiga chiqishida hosil bo’ladi, bunda statsionar trassaning yangi qismli gorizonti ishchi yoki ishsiz hisoblanadi. yuqori gorizontlarning ishlab chiqilgan hududida statsionar oddiy trassani shakllantirganda ularga yo’llarning ulanishini boshqaruv balandligida o’rnatish maqsadga muvofiq. Bunda trassaning to’g’ri qismi bilan ochiladigan gorizontlar soni oshadi, shuningdek bortlar tarqalishi kamayadi. Avtotransportda xavfsizlik talablariga ko’ra cho’zilgan balandikda harakatda qiya o’rnatmalar qurilmasi zarur.
Statsionar yo’llarning ishchi gorizontlarga ulanishi odatda oraliq maydonchalarda amalga oshiriladi.
Temir yo’l transportida maydonchalar uzunligi Lp 150 – 400 m ni tashkiletadi; avtotrasnportda – 15 – 30 m va asosan transport bermalarining talab qilinadigan kengligiga bog’liq.
Temir yo’l transportida oddiy trassali ichki trassalar yoki aralash yotiqlikli transheyalar imkoni odatda 60 – 100 m gacha churuqlikdagi karyerlarda mavjud. Avtotransportda bunday statsionar trassalar ham barcha, ham yuqori gorizontlar guruhini ochish uchun tortilgan shakldagi karyerlarda keng qo’llaniladi.
Yarim qoya jinslarda transport kommunikatsiyalari joylashuvini ta’minlovchi bort qiyaligi burchagi 26 – 38o ni tashkil etadi. Agar u qiyalik mustahkamligi bo’yicha aniqlanadigan burchakdan kichik bo’lsa, unda statsionar yo’llarni joylashtirish uchun bortning qo’shimcha tarqatilishi kerak. Umumiy holatda bortni qo’shimcha tarqatish hajmi (m3) trassaning barcha shakllari uchun yarim prizma hajmi kabi aniqlanishi mumkin (38.2 rasm):


Bu yerda Nk — ichki trassani yotqizishning yakuniy chuqurligi, m; Ku —trassaning uzunlashish koeffitsiyenti; b — transheya tubining kengligi.

20.2 rasm. Ichki trassani joylashtirish uchun bortni qo’shimcha tarqatish hisobiga sxema

Tupikli trassalar statsionar, yarim statsionar va sirg’aluvchi bo’lishi mumkin. Ulanish tupik maydonchalarining uzunligi Lp ularga poezdni joylashtirish sharoiti va uning to’xtashdan oldin tormozlash imkoniyati bilan aniqlanadi; bunda poezdlar almashinuvini, ya’ni tupikli chiqish va ulanish postlari yo’l rivojlanish sxemasining sharoitlarini hisobga olishadi. Lp kattalik 250 dan 600 m gacha o’zgaradi. Tupik maydonchaning kengligini yotqiziladigan yo’llar soni, harakat tarkibining o’lchamlari va kamarlar qiyaligi mustahkamligi bilan aniqlashadi, odatda u 8 – 20 m ga teng.

Tupikli trassada ish gorizontlarini yakka ichki transheyalar bilan ochish xos hisoblanadi (20.3 a va b rasm). Tupikli trassa bilan juft transheyalarni qo’llash ehtimoli bor (20.3 v rasm).

20.3 rasm. Tupik trassalar sxemasi:
a va b — mos ravishda bir va ikki tomonlama ulangan ikki yo’lli; v — bir yo'lli (juft transheyalari).

Tupikli trassalarni trassaning to’g’ri qismi bilan bir yoki bir nechta gorizontlarni ochida mos ravishda bir pog’onali va ko’p pog’onaliga ajratishadi (ilgarilanma-tupikli), yo’llar soni bo’yicha esa – bir yo’lli yoki ikki yo’lli.

Planda o’lchamlari katta bo’lgan chuqur karyerlarda (Nk=170÷200 m va unda ortiq) ko’pincha yuqori va o’rta gorizontlarda trassa uch yoki ikki pog’onali, pastkilarda esa – bir pog’onali. Bortning katta bo’lmagan uzunligida Lk ochiladigan kamarlarning imkoni bo’lgan maksimal balandligi (m) transheya qiyaligi i va ulanish maydonchalari uzunligiga bog’liq Lp:

Hu max=(Lk-2Lp)i.

Ulanishning tupikli punktlarining yo’lli rivojlanishi asosan kirishlarda yo’llar soni, ishchi gorizontning tupikka ulanish yo’llarining tomonlari soni (bir yoki ikki tomonli), yuklangan va bo’sh poezdlar marshrutining “dushmanligi” bor yoki yo’qligi bilan aniqlanadi.
Yo’llar, oraliq va ulanish tupik punktlarning yo’lli rivojlanishi trassaning alohida qismlari bilan xizmat ko’rsatiladigan ish gorizontlari yuk bortiga mos ravishda o’rnatiladi.
Tupikli trassaning o’tkazish xususiyatini oshirishga poezdlarning oqimli harakati imkon beradi. Buning uchun yakka va juft transheyalar bilan ochishda ikki tomonlama ulanishli yoki ikki trassani mos ravishda teleskopik ulanish tupiklar qurilmasi talab qilinadi (20.4 rasm).
Poezdlarning oqimli harakatiga ega sxemalarda karyer maydonining katta uzunligi kerak. Shunday qilib, hatto bir pog’onali teleskopik trassada uning bir qism uzunligi 1300 – 1500 m ga teng bo’lishi kerak. Ko’p pog’onali teleskopik trassani joylashtirish uchun bort uzunligi ancha katta bo’lishi kerak. Odatda bunda trassaning to’g’ri qismi bilan ikki yuqori kamardan ortig’ini ochishmaydi. Ikki trassali sxemalarda transheyalarning ikki yo’nalishda bir vaqtda o’tkazish hisobiga gorizontlarning tayyorgarliki tezlashadi.
Ikki yo’lli tupikli trassa hatto teleskopik tupiklarda oddiysidan ko’ra kam o’tkazish qobiliyatiga ega. Uchinchi va to’rtinchi yo’llar qurilmasi gorizontda yo’llarning kesishishi hisobiga trassaning o’tkazish qobiliyati oshishiga olib kelmaydi, shuning uchun ko’p yo’lli trassalar qo’llanilmaydi.
Harakatning oqimli sxemalari va avtoblokirovkada ikki yo’lli tupikli trassalarning o’tkazish qobiliyati sutkasiga 200 – 280 juft poezdlarni tashkil qilishi, kon massasi bo’yicha karyerning yillik ishlab chiqish quvvati bir yo’lli ikkitrassada 16 – 30 mln t ga va ikki yo’lli teleskopik trassalarda 25 – 40 mln t ga yetishi mumkin. Poezdlarning oqimli harakati ta’minlanadigan oddiy va tupikli trassalarning yo’lli rivojlanish sxemasi deyarli faqat ishlab chiqishning bo’ylama bir bortli tizimida imkonli.


20.4 rasm. Poezdlarning oqimli harakatida tupik trassalarning yo’lli rivojlanish sxemasi:
a — ikki bir pog’onali tupik trassalar bilan (yuk va bo’sh): b va v — teleskopik tupiklarda mos ravishda ko'p pog'onali va bir bog'onali

Halqali trassalar katta o’tkazish qobiliyati bilan xarakterlanadi. Trassalarni egri kon yoki karyer bortida o’rnatilishida qaytish maydonchasini o’yiq, ko’tarma yoki bir vaqtning o’zida yarim o’yiq va yarim ko’tarmada joylashtirish mumkin (38.5 a va b rasm). O’yiq yoki ko’tarmani qurish bo’yicha kon ishlarining hajmi (m3) E. I. Vasilev tomonidan taklif qilingan formulalar bo’yicha hisoblanadi:

Yarim o’yiq uchun

Yarim ko’tarma uchun


20.5 rasm. Halqa maydonchalarining sxemalari:
а – ko’tarmada; б – teng kenglikdagi yarim o’yiq va yarim ko'tarmada

ψ va ψ1 kattaliklar quyidagi ifodalardan aniqlanadi

Bu yerda α — o’yiq borti qiyaligining burchagi, gradus; γ — karyer yoki egri kon bort qiyaligining burchagi, gradus; ω — ko’tarma qiyaligining burchagi, gradus.
λ koeffitsiyent yarim o’yiq va yarim ko’tarmaning tors qismlarini hisobga oladi. Yarim o’yiqning hajmini aniqlashda uning qiymati quyidagilar bilan qabul qilinadi:

o’yiq yoki ko’tarma qiyaligining burchagi

gradus ……………….90—75 75—60 60—45 45—30 <30
koeffitsiyent λ……………………...1,02 1,08 1,13 1,18 1,22

Kv va Kn koeffitsiyentlar yarim ko’tarma bilan egallanadigan markaziy burchakni hisobga oladi.

Yarim o’yiqni egallovchi markaziy burchak
gradus …………………180 170 160 150 140 130 120 100 90 60
koeffitsiyent Kv…………...0,67 0,53 0,43 0,33 0,25 0,18 0,13 0,07 0,04 0,02

Halqa uchun maydonchani qurish bo’yicha kon ishlari hajmi uni radiusining uchinchi darajasiga proporsional va bir necha million kub metrga yetishi mumkin. Shuning uchun temir yo’l transportida halqali trassani qurishning maqsadga muvofiqligi kon ishlarining qo’shimcha hajmlariga harajatlar va transportirovka bo’yicha ehtimoli bo’lgan tejamkorlik taqqoslagangan holda tekshiriladi. Temir yo’l transportida halqali ulashni agar karyer maydonining qanotlarida bortlarning yuqorida yotgan qismlari bo’lsa qo’llashadi; bunda bunday ulanishlar qo’shaloq mustaqil trassalar joylashuviga hisoblanishi mumkin.

Avtotransportda halqa trassalar umumiy qabul qilingan, chunki bu holatda kon ishlarining qo’shimcha hajmlari ancha kam. Avtomashinalarning trassada 20 km/soat tezlik bilan harakatlanish imkonini ta’minlash uchun halqa ulanishning qaytish radiusi 25 – 30 m dan kam bo’lmasligi kerak. Buning uchun qaytish maydonchalari joylashtiriladigan qismlarda karyer yoki egri kon bortlarining tarqatilishi kattalashtiriladi. Faqatgina siqilgan sharoitlarda (katta egri konlar, chuqur karyerlarning pastki gorizontlari) halqa radiusining 15 – 20 m ga kamayishiga yo’l qo’yiladi.