Folklorshunoslikka

niizm”  tushunchasining  olib  kirilganligi  bilan  belgilanadi.  “Ani- 
mizm” atamasi lotincha “anima” (“jon”) yoki “animus” (“ruh”) so‘zi 
asosida yasalgan termin  bo‘lib,  E.Taylor  talqinicha,  “narsa-hodisa- 
lami jonli deb tasavvur qilish yoki ibtidoiy davrdagi ilk diniy qarash- 
larning o ‘zagini tashkil etgan e’tiqodiy qarash”dir.
Ibtidoiy  tasawurlarni  o ‘rganish  asosida  “animistik  nazariya”ni 
yaratgan  E.B.Tayloming  yozishicha,  qadimgi  odam  inson  tushiga 
kirgan voqelik jonning tanadan tashqarida bo‘lgan paytida ko‘rgan- 
kechirganlarining  ifodasi,  deb  tushungan.  Uning  fikricha,  qadimgi 
odamlar  tush  ko‘rish  yoki  o‘limning  mohiyati  haqida  o ‘ylaganda, 
har  bir  kishida  alohida  substansiya,  ya’ni jon  mavjud  bo‘lad:i  va  u 
0
‘zining  tana  qobig‘idan  vaqtinchalik  yoki  butunlay  chiqib  ketishi 
mumkin,  deb tasavvur qilgan.  Bu tasavvur jahon xalqlafi  folklorida 
bir  qator  “animistik  xarakterga ega an’anaviy motivlar”ning yarati- 
lishiga asos bolgan.
Odam  uxlayotgan paytda uning joni biror jonivor ko‘rinishida ta- 
nani tark etishi va uning tanadan tashqarida bolgan vaqtda ko‘rgan- 
kechirganlari uxlayotgan kishiga tushda ro‘y bergan hodisalar bo‘lib 
namoyon  bo‘lishi  motivi  «Malik choM»,  «Ko‘kaldosh»  kabi o‘zbek 
xalq rivoyatlari syujetida ham uchraydi.
69
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

E.Taylorning ta’limoticha, odam joni to‘g‘risidagi qadimgi tasav- 
vurlar asosida tabiat hodisalari, nabotot va hayvonot olamining jon- 
lantirib tasavvur qilinishi haqidagi mifologik qarashlar shakllangan. 
Politeistik  dinlardagi  tabiat  kuchlarini  o4zida  mujassamlashtirgan 
ma’bud  va  ilohlar  panteoni  bilan  bogiiq  xalq  qarashlari  ham  ana 
shundan kelib chiqqan.  Olim “mifologik maktab” vakillaridan farq- 
li  ravishda  miihi  ham  animistik  nazariya  asosida  o‘ziga  xos  tarzda 
izohlashga  harakat  qilgan.  Uning  fikricha,  m if -   o‘zini  turli-tuman 
ruhlar toinonidan  boshqariladigan tabiatning  bir  bo'lagi,  deb  tasav­
vur qilgan  ibtidoiy  odam  hayotining  xayoliy  uydirma orqali tasvir- 
langan talqini.  Shuning uchun ham bugungi odamga uydirma b o iib 
tuyuladigan mifik tasavvur qadimgi odam uchun real hayotiy voqelik 
hisoblangan.
“Antropologik  maktab”  nazariyasining  takomillashishida  ingliz 
olimi Endryu Lang (1844-1912)ning alohida o‘rni bor. U  1884-yilda 
nashr  etilgan  “Urf-odat  va  m if’  nomli  kitobiga  kiritilgan  “Folklor 
metodi”  nomli  maqolasida  o'zining  xalq  og‘zaki  badiiy  ijodiyotini 
tadqiq  etishdagi  nazariy  konsepsiyasini  shunday  bayon  qiladi: 
a) folklorni  o'rganishda “antropologik metod”ni qoilash;  b)  folklor 
o‘z tarkibiga  inonch-e’tiqodlar va  urf-odatlarnigina emas,  balki  af- 
sona va qo‘shiqlarni ham qamrab olishini nazarda tutish; f) folklorni 
o‘rganishda antropologiyaning yordami juda zururligini e’tirof etish; 
j)  xalq  og'zaki  badiiy  ijodini  o‘rganishda  etnologiyadan  foydalan- 
gan holda mushtarak etnofolkloriy hodisalarni aniqlash;  d)  analogi- 
ya usuli  vositasida hozirgi  rivojlangan xalqlar madaniyati,  qadimgi 
hind-yevropa xalqlarining klassik va arxaik madaniyati, shuningdek, 
taraqqiyotning quyi bosqichida boigan “ibtidoiy odamlar” urf-odat- 
lari,  tasavvurlaridagi  o‘xshash jihatlarga  oid  materiallami  to ‘plash; 
j) bunday  aynanlik va o‘xshashliklar etnik kelib chiqishidagi mush- 
taraklik  yoki  o “zar о  muloqot  natijasi  sifatida  emas,  balki  tafakkur 
tarzining bir xilligi tufayli yuzaga kelgan, deb talqin qilish.
Ko'rinadiki,  E.Lang  folklorni  tadqiq  etishning,  bir  tomondan, 
mifologiyaning  kelib  chiqishini  qadimgi  prosyujetlarga bogiab  tu-
70
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

shuntiruvchi “mifologik maktab” nazariyasiga mutlaqo o‘xshamagan, 
ikkinchí tarafdan esa turli xalqlar folkloridagi o‘xshashlikIarning sa- 
bablarini “syujetlarning ko‘chib  o‘tishi” yoki  “syujetlarning boshqa 
xalqlar tomonidan o4zlashtirilishi” nazariyasini ilgari surgan “migrat- 
sion  maktab”  qarashlariga  zid  boigan  ayricha  usul  va  metodlarini 
qoilashni tavsiya etgan.  Bu metodlar esa E.Taylorning xalq  ijodini 
o'rganishdagi  “antropologik  maktab”  nazariyasining  tub  mag‘zini 
tashkil etar edi.
E.Langning  folkloristik  qiziqishlari  doirasi  keng  boiib,  asosan 
mifhing etnologik tabiati, urf-odat va marosimlar, magiya, totemizm, 
din tarixini tadqiq etishdan iborat edi,  U o‘zining “Mif, ritual va din” 
(1887),  “Tótem  sirlari”  (1888),  “Mifologiya”  (1901),  “Marosim  va 
m if’ (1904)  kabi  asarlarida miflarni  ibtidoiy  davr turmush tarzining 
o‘ziga xos  ifodasi sifatida talqin qilib, mif ijodkorligining ruhiy-psi- 
xologik sabablarini aniqlashga harakat qilgan.
O'sha  davr  folklorshunosligida  «migratsion maktab»ning  syujet 
ko4chishi jarayoni  bilan bogiiq nazariy qarashlari hukmronlik qila- 
yotgan bir paytda E.Lang turli  xalqlar folkloridagi  o‘xshashliklami 
bashariyat taraqqiyotining muayyan bir bosqichida bir necha  xalqlar 
dunyoqarashi va tafakkur tarzining bir xilligi bilan bogiab tushunti- 
rishi xalq og‘zaki badiiy  ijodini o‘rganishning yangi ilmiy konsepsi- 
yalaridan biri -  «syujetlarning o‘z-o‘zidan yuzaga kelishí» nazari- 
yasi yaratilishiga asos boidi.
“Antropologik nazariya” tez orada Yevropaning ko‘pgina mam- 
lakatlarida  folklorshunoslar  va  etnograflar  tomonidan  qo‘llab- 
quvvatlandi. Xususan, aslida “mifologik maktab” tarafdori boigan 
nemis  folklorshunos  olimi  Vilgelm  Mangardning  “Germán  mif- 
lari”,  “Germanlarda  daraxt  kulti”,  “Nemis  va  skandinaviyaliklar- 
da  tangrilar  olami”,  “Dala  va  o‘rmon  kultlari”  kabi  asarlarida  va 
ayniqsa,  1884-yilda  nashr  etilgan  “Mifologik  tadqiqotlar”  nomli 
kitobida  E.Taylorning  nazariy  qarashlari  ta’siri  yaqqol  seziladi. 
V.Mangard  o'z  izlanishlari  davomida  xalqning  e’tiqodiy  qarash­
lari,  an’analari,  urf-odatlari,  marosimlari  va  bolalar  o‘yinlarida
71
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

mifologiya  qoldiqlari  saqlanib  qoiganligini  “antropologik  tadqiq 
usuli” vositasida aniqlagan.
V.Mangardt qadimgi germanlar va ularga qo‘shni qabilalaxda mav- 
jud  bo‘lgan daraxt kulti bilan bogiiq mifologik e’tiqod va rituaîlar- 
ni  tadqiq  etish  orqali  o‘simliklarning  “qayta  tirilishi”  bilan  bogiiq 
marosim va uduralar genezisini  o‘rgangan.  Odam jonining o ‘simlik 
(daraxt)da  mavjud  boiishi  yoki  “daraxt  ruhlari”  haqidagi  inonch- 
e ’tiqodlar mavjudligining ilmiy asoslanganligi V.Mangardt animistik 
konsepsiyasining asosini tashkil etadi.  Bu konsepsiyaning mohiyat- 
ini  tadqiqotchi  quyidagi  to‘rt  uzv,  ya’ni  a)  miflarda  odam  obrazini 
daraxt  bilan bogiash an’anasi talqin qilinganligi;  b)  odam taqdirini 
daraxt  bilan  bogiiq  deb tasavvur qilish;  d)  daraxtda faqat “o‘rmon 
ruhi”  emas,  balki  o ‘simliklar  hayoti  bilan  bog‘liq  bo‘lgan  barcha 
ezgu va yo vuz ruhlar makon tutadi degan ibtidoiy qarash mavjudligi; 
e) jinoyatchilami  daraxt  tagida jazolash  udumi  tahlili  orqali  ochib 
bergan.
Klassik mifologiya va turli xalqlar folklor an’analaridan  yaxshi- 
gina xabardor  boigan V.Manxardt  o‘zining  “Qadimgi  germanlarda 
daraxt  kulti”  asarida  Shimoliy  Yevropa  xalqlarining  agrar  kult- 
lari  va  marosim  folklori  materiallarini  o‘rganish  asosida  “har  yili 
o4simliklar  “o ia d i”  va  bahorda  hayotning  yangilanishi,  serhosil- 
likning  qayta tiklanishi jarayoni  ro‘y  beradi.  0 ‘simliklarning  mut- 
tasil  ravishda  «o‘lishi»  va  yana  qaytadan  o‘sib  chiqishi  qadimgi 
dehqonchilik  madaniyati  bilan  bog‘liq  e ’tiqodiy  qarashlar tizimida 
hosildorlik m a’budlarining  o iib ,  qayta tirilishini  anglatar  edi”,  de­
gan juda muhim nazariy umumlashmani chiqargan edi. Bu ilmiy mulo- 
haza  keyinchalik jahon  xalqlari  folkloridagi  “oiib-qayta  tiriluvchi 
xudolar”  haqidagi  mifologik  tasavvurlaming  genetik  ildizlarini  oy- 
dinlashtirishga y o i ochib berdi.
“Antropologik  maktab”  nazariyasining  davomchilaridan  yana 
biri -   nemis  olimi  Ervin Rode  (1855-1898)ning  “har  qanday  diniy 
e’tiqodlaming  asosida ajdodlar kulti  yotadi”, -  degan  qarashi  folk- 
lorshunoslikka qo‘shilgan muhim yangilik boidi.
72
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Bonn  va  Berlin  universitetlarining  professori,  din  tarixi,  klassik 
filologiya va antik falsafa bilan shug‘ullangan nemis  olimi  German 
Uzener (1834-1905) “antropologik maktab” metodlaridan foydalan- 
gan holda qiyosiy mifologiyaning tadqiqot usullarini etnofolkloristi- 
kaga tatbiq etgan.
E.Tayloming  “animistik  nazariya”sim  takomillashtirishga  katta 
hissa  qo‘shgan  nemis  folklorshunosi  Vilgelm  Maks  Vundt  (1832- 
1920)  o‘zining  “Xalq  psixologiyasi”  (1912)  asarida  turli  xalqlar- 
ning  miflari  va  poetik  motivlarini  o‘rganish  asnosida  ayrim  diniy 
e’tiqodlar  va  badiiy-estetik  qarashlar  inson  ruhiy  kechinmasining 
muayyan  holatida  yuzaga  kelganligi  haqidagi  farazni  ilgari  surdi. 
Bu-folklorshunoslik fanidagi «qadimgi miflar ibtidoiy odamning ong- 
siz  ijodiy  faoliyati  mahsuli»  degan  ilmiy  qarashning  ilk kurtagi  edi. 
V.M.Vundtning  “M if va  din”  (1905-1909)  nomli  uch jildlik asarida 
mifologiyaning  kelib  chiqishi  bilan  bogiiq  animistik,  naturalistik, 
“tadrijiy” va pereanimistik nazariyalar tahlil qilingan. Asarning “ibti­
doiy  animizm”ning o ‘ziga xos  xususiyatlari  tahliliga bag‘ishlangan 
faslida esa jon va rub. tush va uning animistik talqini, jon kulti, ani- 
mizm  va fetishizm,  animizm  va totemizm,  animizm  va magiya,  aj- 
dodlar kultiga ishonish va qurbonlik marosimi haqida keng koiamli 
tahliliy  mulohazalar  bayon  qilingan.  Mifologiya  va  qadimgi  ma- 
rosimlar “'psixologik jarayon” mahsuli sifatida tadqiq etilgan boisa- 
da, V.M.Vundtning “ruhiy-tahlil metodi” o‘sha paytda folklorshunos- 
lar orasida unchalik shuhrat topmadi.
“Antropologik  maktab”  ta’limotida  folklor  va  marosimlaming 
kelib  chiqishi  qadimgi  mifologiya  hamda  ibtidoiy  rituallarga  borib 
taqaladi, degan qarash ustuvorlik qilar edi. Shu bois, bu yo‘nalishdagi 
tadqiqotlarda  katta  qamrovdagi  etnofolkloristik  materiallar  qam- 
rab  olinar  va  tadqiqotlar  asosan  “qiyosiy-etnografik  metod”  aso- 
sida  amalga  oshirilar  edi.  Bu  metod  Kembridj  universiteti  profes­
sori  Jeyms  Jorj  Frezer  (1854-1941)  tadqiqotlarida,  ayniqsa,  jiddiy 
taraqqiy ettirildi. Qadimgi tasavvurlami ibtidoiy odam dunyoqarashi 
va  e ’tiqodiy  inonchlari  tizimidan  iborat  deb  tushungan J.Frezer o‘z
73
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

etnografik izlanishlarini  1884-yiIda nashr etilgan “Totemizm” nomli 
asar bilan boshladi.  Totemizmni  ibtidoiy  odamning tabiat bilan o‘zi 
orasida qon-qardoshlik  aloqalari  bor.  deb tasavvur  qilishi  natijasida 
yuzaga  kelgan  mifik  qarashiar  silsilasi  sifatida  baholagan  olim  bu 
mavzuga  doir  tadqiqotlarini  davom  ettirib,  1892-yilda  to‘rt  jildlik 
“Totemizm va ekzogamiya” nomli asarini  chop  ettirdi.  J.Frezerning 
“qiyosiy-etnografik” tadqiqotlari “Oltin butoq” asarining  1890-yilda 
chiqarilgan  ikki jildlik  va  1900-yilda  bosilgan  uch jildlik  nashrida 
o‘z aksini topdi.  Hozirgi zamon folkloristikasida ham g‘oyat muhim 
nazariy  va  metodologik  manba  sifatida  qadrlanadigan  bu  tadqiqot 
ustida olim uzoq yillar davomida izchil ish olib bordi. Nihoyat 1911- 
1915 yillarda “Oltin butoq”ning 20 jildlik fundamental nashri bosilib 
chiqdi.
0 ‘zining  tadqiqotchilik  faoliyatida  folklorshunoslik,  etnologiya 
va klassik  filologiyani  g‘aroyib  tarzda  sintezlashtira  oigan  J.Frezer 
uzluksiz  etnografik  va  folkloristik  ekspeditsiyalari  davomida 
to‘plangan  ulkan  qamrovdagi  faktik  materiallar  hamda  50  yil  mo- 
bay n ida  (har kuni  12  soatlab!)  Kembridj  universitetining  kutubxo- 
nasidagi  adabiyotlarni  o‘rganish  natijasida  “Abadiy  barhayotlikka 
ishonch va marhumlar kulti” (1912), uch jildlik uKadda Ahdda folk- 
lor” (1918-1919), ikki jildlik “Tabiat kulti” (1926), “Olovning pay do 
boiishi  haqidagi  m if’  (1930),  “Ibtidoiy  dinda  oig an   odamlardan 
qo‘rqish”  (1933),  “Ibtidoiy  kosmogoniyada  yaratilish  va  evolyut- 
siya”  (1935),  uch jildlik  “Antropologik  antologiya”  (1938-39)  sin- 
gari  folkloristika va etnologiya fani  tarixida alohida o'rin tutadigan 
yirik asarlarini yaratdi.
J.Frezer  o‘zining  “Oltin  butoq”  asarida  folklorshunoslik  uchun 
juda muhim  boigan va ayni  paytda,  avval  ayrim tadqiqotchilar to- 
monidan  ilgari  surilgan  ko'pgina  ilmiy  qarash  va  nazariyalarni 
chuqurlashtirdi. Xususan, e’tiqodiy qarash va marosimlarning o‘zaro 
munosabati yoki  “mif va ritual” (ilk bor semitolog Robertson Smit 
tomonidan  tahlil  qilingan),  totemizmning  etnofolkloriy  mohiyati 
(J.Man-Lennan asarlarida yoritilgan),  agrar kultlar,  bug‘doy dala-
74
www.ziyouz.com kutubxonasi

---