Folklorshunoslikka

etnografik  metod”  tamoyillariga  suyangan  holda,  o ‘zining  bu 
kitobida  bashariyat  madaniyatining  ibtidoiy  davrdan  sivilizatsi- 
yagacha  bo‘lgan  rivojlanish  bosqichini  o‘taganligi;  ay rim  xalqlar 
madaniyati va turmush tarzidagi  farqli jihatlar ulaming  irqiy man- 
subiyatiga emas,  balki  erishilgan taraqqiyot  darajasining  bir xilda 
emasligi  bilan  bog‘liqligi;  har  bir  etnosning  madaniy  boyliklari 
bevosita  o ‘sha  xalqning  o ‘zi  tomonidan  yaratilishi,  ajdodlaridan 
meros qilib olinishi yoki yonma~yon, qo‘shni bo'lib yashovchi mil- 
latlarning  madaniy  qadriyatlaridan o‘zlashtirilishi  mumkin,  degan 
g‘oyat muhim xulosalami bay on qilgan.
66
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

E.Taylor o‘z salaflarídan farqli  ravishda “homo  sapiens” (“aqlli 
odam”) biologik individ sifatida emas, balki ruhiy nuqtayi nazardan 
baholanishi kerak,  degan qarashni ilgari surdi va antropologik tad- 
qiqotlar doirasiga madaniy-ijtimoiy faktlarni ham jalb qilish lozim, 
deb  hisobladi.  Shu yo‘nalishda  o‘z  ilmiy  tadqiqotlarini  davom  et- 
tirgan  olimning  1871-yilda  “Ibtidoiy  madaniyat”  nomli  mashhur 
kitobi,  1881-yilda  esa  “Antropologiya”  nomli  fundamental  asari 
bosilib chiqdi.
Ma’lumki,  “antropologiya”  atamasi Aristotel  tomonidan “inson 
haqidagi  fan”  ma’nosida  qoilanilgan.  XIX  asrning  o'rtalarida  esa 
Yevropada  etnografiya  va  folklorshunoslik  fanlari  yagona  fanmy 
atama  -  “antropologiya”  doirasida  umumlashtirilgan  edi.  E.Taylor 
o'zining “Ibtidoiy madaniyat” asarini yozishga kirisbar ekan, nemis 
antropologi T. Vay s (1821 -1864)ning keng koiamdagi etnografikma- 
teriallami  sistemalashtirish natij asida yaratilgan “Xalqlaming tabiiy 
antropologiyasi”  (1959)  va etnografiya fanida “elementar tafakkur” 
yoki  «insoniyat tafakkuri  taraqqiyotining muayyan  bir davrida turli 
xalqlar orasida bir  xil  ijtimoiy  va ma’naviy  tushunchalaming kelib 
chiqishi  nazariyasi»ga  asos  solgan  nemis  etnolog  olimi  A.Bastian 
(1826-1905)ning “Odamning tarixi” (1959) nomli asarlarini qunt bi- 
lan o‘rganib chiqqan.  Bu kitoblar ma’lum ma’noda, folklor va etno- 
grafik materiallarni “antropologik nazariya” asosida qiyosiy tadqiq 
etish metodikasini ishlab chiqishga asos boigan.
Dunyo  xalqlarining  madaniyati,  urf-odatlari,  turmush  tarzi. 
an’analari,  diniy,  axloqiy-etik,  badiiy-estetik  qarashlari  va  poetik 
tafakkurida  juda  ko‘plab  o'xshashliklar  mavjudligini  aniqlagan 
E.Taylor,  bunday umumiy jihatlarlaming kelib chiqishini  insoniyat- 
ning o ‘ziga xos tabiati, uning ruhiyati va tafakkurining mushtarakligi 
hamda  bashariyat  madaniyati  taraqqiyoti  bosib  o‘tgan  yoining  bir 
xilligi bilan bogiab izohlaydi. B u -tu rli xalqlar folkloridagi mushta- 
rak syujet elementlari va motivlaming mavjudligini bir xalq og'zaki 
badiiy  ijodiyotida  yaratilgan  epik  syujetlaming  boshqa  xalqlar  to­
monidan o‘zlashtirilishi natijasida yuzaga kelgan holat,  deb  bahola-
67
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

gan “migratsion maktab” taiim otiga qaraganda ancha i!g‘or va yangi 
nazariya edi, Chunki E.Tayloming “qiyosiy-etnografik metod”i folk- 
lor taraqqiyotida tarixiy-folklor jarayon dinamikasining roli va o‘rni 
muhim  ahamiyat  kasb  etadi,  degan  muhim  qarashni  o‘zida  mujas- 
samlashtirgan edi.
E.Taylor  taraqqiyotning  yuqori  bosqichlariga  erishgan  xalqlar 
madaniyati,  folklori va etnografiyasida saqlanib  qolgan ko‘plab qa- 
dimgi  tasavvurlar  izlarini  topib,  ulami  ibtidoiy  davr  kishilarining 
ko‘hna  mifologik  qarashlari,  ritual  va  marosimlari  bilan  qiyoslab,