Физиология. Вазифалари ва усуллари. Тиббиётдаги аҳамияти. ҚИСҚача тарихи. ҚЎЗҒалувчан тўҚималар физиологияси

Қон ҳажми, таркиби ва хоссалари
Қон суюқ қисм – плазма ва қондаги муаллак шакли элементлар: эритроцитлар (қизил қон таначалари), лейкоцитлар (оқ қон таначалари) ва тромбоцитлар (қон пластинкалари) дан иборат.
Қон плазмаси ва шаклли элементлари орасида муайян ҳажмий нисбат мавжуд. Бу нисбатни аниқлашда 100 та ўзаро тенг қисмга бўлинган махсус шиша капилляр – гематокритдан фойдаланадилар. Қонни гематокритда центрифуга ердамида айлантирилса, шаклли элементлар оғирроқ бўлгани учун чўкма ҳосил қилади, юқори қават тиниқ, рангсиз еки оч сариқ рангли плазмадан иборат бўлади.
Шундай қилиб, плазма қон ҳажмининг 55-60% ни, шаклли элементлар эса 40-45% ни ташкил этиши аниқланган.
Қоннинг умумий ҳажмидан эритроцитларга тўғри келадиган қисми гематокрит сон, деб аталади. Эркакларда гематокрит сон 44-46%, аелларда 41-43% бўлади.
Соғлом одам организмидаги қоннинг умумий миқдори гавда вазнининг 6-8% ни (1\13 қисмини) ташкил этади ва таҳминан 4,5-6 литр бўлади. Организмдаги қоннинг умумий миқдори нисбий доимий туради. Қонга бирданига катта миқдорда сув ўтганда (масалан, томирларга қоннинг ўрнини босувчи суюқлик юборилганда) бу сувнинг бир қисми шиддат билан буйраклар орқали чиқарилади, кўпроқ қисми эса тўқималарга ўтади ва у ердан аста-секин қайта қонга ўтиб, буйраклар орқали чиқарилади. Организм сувсизланганда сув тўқималардан қонга ўтади ҳамда сийдик ҳосил бўлиши камаяди. Кўп қон йўқотиш оқибатида қоннинг жуда камайиб кетиши, масалан, умумий қон миқдорининг 1\3 қисмини йўқотиш, организмни ҳалокатга олиб келиши мумкин. Бундай холларда зудлик билан қон еки унинг ўрнини босувчи суюқликлар қуйиш зарур.
Қоннинг миқдори нисбатан доимий кўрсатгичлардан бири бўлса ҳам узоқ вақт давомида мунтазам равишда жисмоний иш билан шуғулланиш, баланд токка кўтарилиш ва шу шаротда узоқ вақт бўлиш натижасида организмнинг кислородга бўлган эҳтиежи ортади ва қон миқдори кўпаяди.
Қоннинг организмдаги миқдорини бўёқлар еки радиактив моддалар ердамида аниқлаш мумкин. Масалан, конгорот қонга маълум миқдорда юборилади. Оз вақт ўтиши билан у қонда текис тақсимланади. Энди томирдан қон олиб, унда бўёқ концентрацияси аниқланади ва бўёқнинг қонда суюлиши даражасига қараб, кон миқдори ҳисоблаб топилади.
Қоннинг суюқ қисми бўлган плазма таркибига турли тузлар (электролитлар), оқсиллар, липидлар, карбонсувлар, алмашинув маҳсулотлари, гормонлар, ферментлар, витаминлар ва плазмада эриган газлар киради.
Плазма таркибининг доимийлиги нисбий бўлиб, муайян даражада қабул қилинган овқат, сув ва тузларга боғлиқ. Шу билан бирга глюкоза, оқсиллар, барча катионлар, хлор ва гидрокарбонатлар концентрацияси доимий бўлиб, қисқа муддатга нормадан четлашуви мумкин. Бу кўрсаткичларнинг узоқрок муддатга меъердан четлашуви организм учун оғир оқибатларга, ҳатто ўлимга олиб келиши мумкин. Фосфатлар, сийдикчил, сийдик кислотаси, нейтрал еғлар миқдори кенг миқёсда ўзгариб туради.
Қондаги каллоид эритма ва шаклли элементлар муаллаклиги маълум даражада ёпишқоқликни ҳосил қилади. Сувнинг ёпишқоқлиги бирга тенг деб олинса, плазманики 1,7-2,2 га, бутун қонники эса 5,0 га яқин бўлади. Қоннинг ёпишқоқлиги ундаги оқсиллар ва эритроцитларга боғлиқ. Қон қуюқлашиб қолганда, яъни организм сув йўқотганда (масалан, ич кетишда еки одам қаттиқ терлаганда) ва эритроцитлар кўпайганда ёпишқоқлик ортиши мумкин.
Бутун қоннинг солиштирма оғирлиги 1,058-1,062, эритроцитларники 1,090, плазманики эса 1,025-1,034 га тенг. У жуда кам ўзгарган.
Қоннинг шаклли элементлардан ажратилган қисми плазма дейилади. Қон зардоби фибринсизлантирилган плазмадир.
Қон плазмаси 90-92% сув ва асосан оқсиллар билан тузлардан ташкил топган 8-10% қуруқ моддадан иборат. Плазмада хоссалари ва функционал аҳамияти билан бир биридан фарқ қилувчи бир неча хил оқсиллар: альбуминлар (тахминан 4,5%), глобулинлар (2-3%) ва фибриноген (0,2-0,4%) бор. Плазманинг 1,1% бошқа органик моддалардан ва 0, 9% анорганик тузлардан иборат.
Томирларда ҳаракат қилувчи қон плазамаси томирлар ичидаги суюқлик ҳажмининг доимийлигини таъминлайди, қоннинг кислотали-ишқорий мувозанати ҳам плазмага боғлиқ. Плазмадаги сув томирлар ичидаги сув ҳажмини ташкил қилади. Бу сув катта юзага эга бўлган капиллярлар девори орқали тўқима оралиғидаги сув билан мунтазам алмашиниб туради. Қон ва тўқима суюқлиги ўртасида электролитлар ва кичик молекулали моддаларнинг узлуксиз алмашинуви ҳам кузатилади. Бу иккала суюқлик таркиби жуда ўхшаш бўлиб, фақат йирик молекулали моддалар, асосан оқсиллар миқдори билан, фарқ қилади. Йирик молекулали оқсиллар капиллярлар деворидан тўқима суюқлигига ўта олмайди.
Плазмада оқсилларнинг умумий миқдори 7-8% ёки 65-85г\л, қуруқ модданинг қолган қисми бошқа органик бирикмалар ва минерал тузларга тўғри келади.
Қон плазмасида нооқсил азотли бирикмалар (аминокислоталар ва полипептидлар) ҳам бор, улар овқат ҳазм қилиш йўлларидан сўрилади ва ҳужайраларда оқсил синтези учун сарфланади. Бундан ташқари, қонда оқсилларнинг парчаланиши натижасида ҳосил бўлиб, организмдан чиқариб ташланадиган моддалар (сийдикчил, сийдик кислотаси, креатин, креатинин) бор.
Плазмадаги қолдиқ азот деб аталувчи нооқсил азотнинг умумий миқдори 30-40% бўлиб, унинг ярми сийдикчилга тўғри келади. Буйраклар етарли ишламаганда қон плазмасида қолдиқ азот кўпаяди.
Плазма оқсиллари бирор йўл билан чўктирилгандан кейин эритмада таркибида азот бўлган кичик молекулали моддалар қолади, шунинг учун улар қолдиқ азот дейилади.
Плазмада азотсиз органик моддалар: глюкоза 80-120мг% (4,4-6,6 ммоль\л), нейтрал еғлар ва липоидлар (ўртача 0,4-0,7%) бор.
Қон плазмасидаги минерал моддалар қарийб 0,9% ни ташкил қилади, уларнинг таркибига катионлардан Na⁺, K⁺, Ca²⁺, анионлардан Cl^–, НCО^3–_, HPO₄ - киради.
Қон плазмасидаги оқсилларнинг молекуляр массаси 44000 дан 1300000 гача бўлиб, молекулалари диаметри 1-100нм. Альбуминлар ва фибриноген жигарда, глобулинлар эса жигар, талоқ ва лимфа тугунларида ҳосил бўлади.
Қон плазмаси оқсилларининг моҳияти жуда муҳимдир, улар қуйидаги функцияларни бажаради:
1. Оқсиллар онкотик босимни вужудга келтиради, бу босим эса тўқималар билан қон ўртасида сув алмашинувини аниқлаб туради.
2. Оқсиллар буфер хоссаларга эга бўлгани сабабли қоннинг кислотали- ишқорий мувозанатини сақлаб туради.
3. Оқсиллар қон плазмасининг муайян даражада ёпишқоқ бўлишини таъминлайди, бу эса артериал боссимни маълум даражада ушлаб туриш учун аҳамиятли.
4. Плазма оқсиллари эритроцитларнинг чўкишига тўсқинлик қилади.
5. Оқсиллар қон ивишида муҳим роль ўйнайди.
6. Плазма оқсиллари иммунитетнинг муҳим омилларидир – улар ҳимоя функциясини бажаради.
7. Қон плазмаси оқсиллари қатор гормонлар, минерал моддалар, липидлар, холестеринни ташиш вазифасини бажаради. Масалан, қондаги кальцийнинг 2\3 қисми оқсиллар билан бириккан. Альбуминнинг бир молекуласи 25-50 молекула билирубин бириктириши мумкин. Миснинг 90% глобулинлар фракцияси билан боғланган, темир ҳам глобулинлар билан бирикиб трансферин ҳосил қилади. Тироксинни боғловчи оқсил, қалқонсимон без гормони тироксин ташилишини таъминлайди.
8. Оқсиллар озиқа модда бўлиб, тўқима оқсилларини синтез қилишда қўшимча манбаидир. Плазмада оқсилларнинг умумий миқдори 200г. Бу миқдор етарли захира, деб ҳисобланади. Одам организмида бир кеча-кундузда 17г альбумин ва 5г глобулин сарфланади ва шунча қайта ҳосил бўлади. Альбуминларнинг ярим парчаланиш даври 10-15 кун, глобулинларники 5 кун.
9. Оқсиллар креатор боғланишларни амалга оширади, яъни ҳужайра генетик аппаратига ахборот етказиб беради. Бу ахборот эса ҳужайранинг ўсиши, ривожланиши, тафовутланиши ва организм структурасининг сақланишини таъминлайди. “Асаб тўқимасининг ўсиш омили”, эритропоэтинлар в. б. бундай оқсилларга мисол бўла олади.
10. Қоннинг ивишига тўсқинлик қилувчи тизим таркибига кириб, плазма оқсиллари қоннинг суюқлик ҳолатини сақлашга шароит яратади.
Қон оқсилларининг молекуляр массаси, катта-кичиклиги ва молекулалари шакли ҳар хил бўлиб, улар бажарадиган функцияга мосдир. Фибриноген молекулалари узунчоқ бўлиб, қон ивиганда узун ипчалар ҳосил қилиш учун кулайдир. Оксиллар липидлар билан бирикиб липопротеидларни ҳосил қилади. Кенг тарқалган атеросклероз касаллигининг ривожланиши айнан шу липопротеидлар структураси ва хоссаларининг ўзгариши оқибатидир.
Қон плазмасидаги бир неча ўнлаб оқсиллар 3 асосий гуруҳга – альбуминлар, глобулинлар ва фибриногенга бўлинади. Буларни ажратиб, тахлил қилиш учун электрофорез, сўнгги йилларда эса иммуноэлектрофорез (электр майдонида оқсил молекуласи ва махсус антителодан иборат комплекс ҳаракат қилади) усулидан фойдаланадилар.
Ҳар хил концентрацияли икки эритма ярим ўтказгич (фақат эритувчи, масалан, сувни ўтказувчи) парда билан тўсиб қўйилса, сув концентрацияси юқорироқ бўлган эритмага ўтади. Эритувчининг ярим ўтказгич пардадан ўтишига сабаб бўлувчи куч осмотик босим дейилади. Қон билан тўқималар орасида сув алмашинувининг даражасини қон, лимфа ва тўқима суюқлигининг осмотик босими аниқлаб туради. Ҳужайраларни ўраб турувчи суюқликнинг осмотик босими ўзгариши билан уларда сув алмашинуви бузилади. Буни эритроцитлар мисолида кўриш мумкин. Эритроцитлар плазмага нисбатан юқорироқ осмотик босимли ош тузи эритмасида сувни йўқотиб, ҳажми кичраяди ва бўжмайиб қолади. Осмотик босими пастроқ ош тузи эритмасида эритроцитлар, аксинча шишади, ҳажми катталашади ва натижада ерилиб кетиши мумкин.
Қоннинг осмотик босимини криоскопик усулда, яъни музлаш ҳароратини ўлчаб, аниқлаш мумкин. Маълумки, эритманинг осмотик босими қанчалик юқори бўлса, яъни эритмадаги молекулалар, ионлар ва коллоид заррачалар концентрациясининг йиғиндиси қанча кўп бўлса, унинг музлаш ҳарорати ушанча паст бўлади.
Одамда қоннинг музлаш ҳарорати 0,56-0,58 С° га тенг, демак осмотик босими 7,6 атм. га тенг (осмотик фаоллиги 285-310 ммоль\л). Бу босимнинг 60% га яқини натрий хлоридга тўғри келади. Эритроцитлар ва гавдадаги ҳамма ҳужайралар осмотик босими улар атрофидаги суюқлик осмотик босимига тенг.
Сут эмизувчилар ва одам қонининг осмотик босими ҳамма вақт нисбий доимий даражада бўлади. Маълумки, организмда қондан тўқималарга юқори молекулали моддалар (аминокислоталар, еғлар, карбонсувлар) ўтиб, тўқималардан қонга модда алмашинувининг қуйи молекулали маҳсулотлари узлуксиз ўтиб туради. Шу сабабли осмотик босим озгина ўзгариб туради. Аммо, бу ўзгариш жуда кам даражада ва қисқа муддатли бўлади. Чунки организмда қон ва бошқа ички муҳит суюқликларининг осмотик босимини бир меъерда таъминлаб турадиган механизмлар мавжуд. Бу вазифани биринчи навбатда плазма оқсиллари бажаради. Қонда ионлар концентрацияси ошиб, осмотик босим кўтариладиган бўлса, оқсиллар бу ионларни ўзига бириктириб олади ва осмотик босимни пасайтиради. Акс ҳолда, қоннинг осмотик босими пасайиб кетганда оқсилларга боғлиқ бўлган ионлар эркин ҳолга ўтади ва осмотик босим кўтарилади. Осмотик босимнинг бошқарилишида айирув аъзолари ва биринчи навбатда буйраклар ва тер безлари иштирок этадилар. Уларнинг фаолияти туфайли организмга қабул қилинган сув ва модда алмашинуви маҳсулотлари сийдик ва тер билан организмдан чиқарилади ва осмотик босим сезиларли даражада ўзгармайди. Айирув аъзоларининг бу фаолияти осморецепторлардан келган сигналлар томонидан бошқарилади. Осморецепторлар қон ва тўқима суюқлиги осмотик босимнинг ўзгаришига жуда сезувчан бўлган махсус тузилмалардир. Улар қон томирлар деворида, тўқималарда, гипоталамусда жойлашган. Осморецепторлар қўзғалиши рефлектор йўл билан буйраклар ва тер безлари фаолиятини ўзгартиради. Қоннинг осмотик босими пасайганда ажратиладиган сув миқдори кўпаяди, осмотик босим кўтарилганда тузлар кўплаб ажрала бошлайди.
Қоннинг осмотик босимидан фарқ қилиб, сийдик ва тернинг осмотик босими анча ўзгариб туради. Тернинг музлаш ҳарорати 0,18С°га, сийдикники 0,2-2,2С°га тенг.
Осмотик босимни қон плазмасида эриган минерал тузлар, яъни кристаллоидларгина эмас, балки коллоидлар – плазма оқсиллари ҳам вужудга келтиради. Плазма оқсиллари ҳосил қилган осмотик босим онкотик босим деб айтилади. Қон плазмаси оқсилларининг мутлақ миқдори 7-8%га тенг бўлиб, плазмада эриган тузлар миқдоридан деярли 10 баравар ортиқ бўлса ҳам, улар ҳосил қиладиган онкотик босим плазма осмотик босимининг фақат 1\200 қисмини ташкил этади ва 0,03-0,04 атм. ёки 25-30мм сим. уст. га тенг. Бунинг сабаби шуки, оқсилларнинг молекулалари жуда йирик бўлиб, плазмада тузлар молекулаларига нисбатан сон жихатдан бир неча баравар кам. Плазма онкотик босимининг 80%ни альбуминлар ташкил этади, чунки улар оқсиллар орасида энг кўпи ва уларнинг молекулалари глобулинлар ва фибриноген молекулаларига нисбатан майдароқ. Онкотик босим миқдори кичик бўлишига қарамай, қон билан тўқима орасида сув алмашинишида муҳим роль ўйнайди.
Бу алмашинувни икки куч таъминлайди. Биринчиси, капиллярдаги қоннинг гидростатик босими, капиллярнинг артериал учида бу босим сим. уст. 35мм га тенг бўлиб, қон капиллярларининг веноз қисмига етгунча сим. уст. 25 мм гача пасаяди. Коннинг гидростатик босими капиллярдан ташқарига қаратилган. Иккинчи куч – қоннинг онкотик босими, у сувнинг томирда сақланиб туришини таъминлайди. Сим. уст. 30 мм га тенг бўлган онкотик босим деярли ўзгармайди. Сувнинг қондан ташқарига чиқиши ва қайтиб капиллярга ўтиши шу икки нисбатга боғлиқ: капиллярнинг артериал қисмида гидростатик босим онкотик босимдан юқори бўлганлиги сабабли сув тўқимага ўтади, веноз қисмида онкотик босим гидростатик босимдан баландлиги сабабли сув қонга қайтади. Шу тарзда қон ва тўқима суюқлиги орасида узлуксиз равишда сув алмашинуви содир бўлиб туради. Онкотик босим тўқима суюқлиги, лимфа, сийдик ҳосил бўлиши, ичакдан сув сўрилиши каби жараенларга таъсир қилади. Одатда қон плазмасидаги оқсилларнинг йирик молекулалари капиллярларнинг эндотелиал деворидан ўта олмайди. Оқсил молекулалари қон томир ичида қолиб, қонда ўз онкотик босими миқдорига яраша сув ўшлаб туради. Шу йўл билан оқсиллар қон ва тўқималардаги сувни нисбий миқдорда сақлаб туради. Тажрибада аъзоларни организмдан ажратиб олиб, улардан узоқ вақт Рингер еки Рингер-Локк эритмаси ўтказилса, тўқималар шишади. Физиологик эритма ўрнига қон зардоби юборилса, шиш қайтади. Шунинг учун қоннинг ўрнини босувчи эритмалар таркибига коллоид моддалар қўшиш зарурдир. Бундай эритмаларнинг ёпишқоқлиги ва онкотик босими қоннинг онкотик босими ва ёпишқоқлигига баравар қилиб танланади.
Қоннинг водород ( Н⁺) ва гидроксил (ОН^–) концентрациясига боғлиқ бўлган фаол реакцияси, гомеостазнинг муҳим кўрсаткичларидан биридир, чунки модда алмашинуви жараенлари муайян муҳит реакцияси (рН) да оптимал ўтади.
Қон кучсиз ишқорий реакцияли. Артериал коннинг рН 7,4 га тенг, веноз қонда карбонат ангидрид кўп бўлгани учун рН 7,35 га тенг. Ҳужайра ичида рН бироз паст бўлиб, 7-7,2 га тенг ва модда алмашинувининг нордон маҳсулотлари ҳосил бўлишига боглик. Ҳаёт хали мумкин бўлган рН ўзгаришларининг энг четки рақамлари 7,0 дан 7,8 гача. Қон фаол реакциясининг бу рақамлардан четга чиқиши кескин бузилишлар ва ҳатто ўлимга сабаб бўлади. Чунончи, қон рН 6,95 га етганда одам хушини йўқотади ва бу силжиш энг қисқа муддатда бартараф этилмаса, ўлимга олиб келади. Водород ионлари концентрацияси пасайиб, рН 7,7га тенг бўлиб қолса, тетания, яъни мускулларнинг кучли ва узоқ муддатли қисқаришининг оғир ҳолати кузатилади, бунда ҳам организм ҳалок бўлиши мумкин. Демак, соғлом кишиларда рН 7,35-7,40 бўлади. рН нинг узоқ вақт давомида ҳатто 0,1-0,2 силжиши хавфлидир.
Метаболизм жараенлари туфайли қонга узлуксиз равишда карбонат ангидриди, сут кислотаси ва бошқа алмашинув маҳсулотлари ўтиб туради, табиийки бу моддалар водород ионлари концентрациясини ўзгартиради.
Қоннинг ўзгаран фаол реакцияси тезда тикланмаса, организм ҳалок бўлади. Қонга ишқорий ва кислотали табиатга эга моддалар узлуксиз равишда қўшилиб туришига қарамасдан, унинг рН доимий сақланади. Масалан, оғир жисмоний иш бажариш натижасида бир неча дақиқа давомида қонга 90 г сут кислотаси ўтиши мумкин. Агар шунча сут кислотасини ҳажми ҳаракатдаги қон ҳажмига тенг бўлган дистилланган сувга қўшсак, сувдаги водород ионлари концентрацияси 40000 маротаба ошади. Қоннинг фаол реакцияси эса бундай шароитда деярли ўзгармайди. Бу муҳим вазифани плазма ва эритроцитлар буферлик хусусияти ва организмдан ортиқча СО₂, кислота ва ишқорларни чиқариб турувчи ўпкалар ҳамда бошқа айирув аъзолари таъминлаб туради. Бошқача қилиб айтганда қонда кислотали- ишқорий мувозанатни таъминлашнинг уч йўли бор:
1. Қоннинг буфер тизимлари ердамида.
2. Карбонат ангидридини ўпкалар орқали чиқариш йўли билан.
3. Буйраклар орқали кислоталар ажралишини кўпайтириш, ишқорий моддаларни эса сақлаб қолиш йўли билан.
Қоннинг буфер хоссалари қуйидаги моддалар борлигига боғлиқ:
1) гемоглобин буфер тизими, 2) карбонат буфер тизими (кўмир кислота-натрий бикорбанат), 3) фосфат буфер тизими (бир асосли ва икки асосли натрий фосфат), 4) плазма оқсилларининг буфер тизими.
Гемоглобин буфер тизими энг қудратли бўлиб, қон буферлик сиғимининг 75% унга тааллуқлидир. Бу тизим қайта тикланган гемоглобин (ННв) ва унинг калийли тузи (КНв) дан иборатдир. ННв- нинг буферлик хоссалари шундан иборатки, у Н₂СО₃ дан кучсизроқ бўлганлиги сабабли, унга К⁺ ионини бериб, ўзи Н⁺ ионини бириктиради ва кучсиз диссоциацияланадиган кислотага айланади. Тўқималарда СО₂ ва Н⁺ ионларини узига бириктириб олиб, ишкор вазифасини бажаради ва коннинг нордонлашиб кетишига йўл қўймайди. Ўпкаларда гемоглобин кислоталик хоссаларини намоен этиб, қондан СО₂ ажратилиб чиқарилгандан сўнг қон фаол реакциясининг ишқорий томонга силжишини олдини олади.
Карбонат буфер тизими кучсиз карбонат кислота (Н₂СО₃) ва бу кислотанинг кучли асослар билан ҳосил қилган тузлари (NaHCO_3, КHCO₃) дан иборат.
Карбонат буфер тизими қуввати бўйича иккинчи ўринни эгаллайди ва қуйидагича фаолият кўрсатади: NaHCO₃ диссоциацияланиб Na⁺ ва НСО^3- ионларига ажралади. Қонга кучлироқ кислота ўтганда, Na⁺ ионлари унга ўтиб, ундаги Н⁺ ионлари НСО^3- билан бирикиб, кучсиз диссоциацияланадиган Н₂СО₃ ни ҳосил қилади. Шундай қилиб, қонда Н⁺ ионлари концентрациясининг ошиб кетишига йўл қўйилмайди. Қонга ишқорлар кўпроқ ўтганда кўмир кислота улар билан бикарбонат NaHCO₃ ва сув ҳосил қилади.
Карбонат буфер тизими қон рН ни зудлик билан қайта тиклайдиган жараенлар, яъни ўпка орқали СО₂ ва сийдик билан NaCl ажратилиши билан боғлиқ бўлганлиги сабабли жуда муҳимдир.
Фосфат буфер тизимидаги диссоциацияланиши қийин бўлган бир асосли натрий фосфат Na₂HPO₄ ишқорий хоссаларга эга бўлиб, қонга кучлироқ кислота ўтганда у бир асосли натрий фосфат билан реакцияга киришиб, нейтрал туз ҳосил қилади. Икки асосли натрий фосфат (NaH₂РО₄) кучсиз кислотали хоссага эга ва қонга тушган ишқорлар билан реакцияга киришади. Фосфорли тузларнинг ортиқчаси сийдик билан чиқарилади.
Плазма оқсиллари амфотерлик хусусиятига эга бўлганлиги туфайли буферлик ролини бажаради. Улар ишқорий муҳитда кислоталик, кислотали муҳитда ишқорий белгиларни намоен қилади.
Қон рН ни бир меъерда сақлашда ўпкалардан ташқари буйраклар ҳам иштирок этади. Буйраклар организмдан ҳам кислоталар, ҳам ишқорларнинг ортиқчасини чиқариб туради. Кислоталар миқдори ошганда сийдик билан нордон туз NaH₂PO₄-икки асосли натрий фосфат, ишқорлар кўпайганда ишқорий тузлар натрий фосфат ва натрий корбонат кўплаб чиқарилади. Сийдик рН нормада 4,7-6,5 бўлса, қон кислотали-ишқорий мувозанати ўзгарганда 4,5-8,5 гача бўлиши мумкин.
Сут кислотасининг бир оз миқдори тер билан ажратилади. Буфер тизимлар тўқималарда ҳам бор, шунинг учун тўқималардаги рН нисбатан доимий даражада туради. Тўқималарнинг асосий буферлари оқсиллар ва фосфатлардир. Модда алмашинуви оқибатида ишқорий бирикмалардан кўра, нордон моддалар кўпроқ ҳосил бўлади. Шунинг учун рН нинг кислотали томонга силжиш хавфи кўпроқдир. Шунга мос ҳолда қон ва тўқималар буфер тизимлари кислоталар таъсирига чидамлироқдир.
Қонда рН доимийлигини сақлашда нерв бошқарилиш муҳим ўрин тутади. Бунда томирлар рефлексоген зоналаридаги хеморецепторлар асосан таъсирланади. Хеморецепторлардан импульслар узунчоқ мия ва бош миянинг бошқа бўлимларига етказилади, натижада четки аъзолар – буйраклар, ўпкалар, тер безлари, меъда-ичак йўллари фаолияти рефлектор йўл билан ўзгартирилади.
Қонда кислота ва ишқор эквивалентлари орасида муайян ва анча доимий нисбат борлигидан қоннинг кислотали-ишқорий мувозанати ҳақида гапирилади. Буфер тизимлар мавжудлиги ва организм қон фаол реакциясининг мумкин бўлган ўзгаришлардан яхши ҳимоя қилинганига қарамай, баъзи физиологик ва айниқса патологик шароитларда қоннинг рН бир оз кислоталик еки ишқорийлик томонга ўзгаради. Муҳит реакциясининг кислота томонга ўзгариши ацидоз, ишқорий томонга ўзгариши алкалоз деб аталади.
Қон билан бир хил осмотик босимга эга бўлган, яъни тузлар концентрацияси қонниқига баравар келадиган эритмалар изоосмик еки изотоник эритмалар деб аталади. NaCl нинг 0,9% ли эритмаси иссиқ қонли ҳайвонлар ва одам учун изотоник эритмадир. Бундай эритмани кўпинча физиологик эритма деб аташади. Осмотик босими қонга қараганда юқори эритмалар гипертоник эртмалар деб, пастроқ бўлганлари эса гипотоник эритмалар деб аталади. Изотоник эритмаларда қон шаклли элементлари ва бошқа ҳужайраларнинг ҳажми уларнинг ичига сув кириши еки ичидаги сувнинг ташқарига чиқиши туфайли ўзгармайди.
Айрим аъзолар, масалан, бақанинг организмидан ажратиб олинган юраги NaCl нинг изотоник эритмасида бир неча вақт яшаб ва ишлаб туриши мумкин. Бироқ бу эритма тўла-тўқис физиологик эритма эмас. Чунки фақат изотония эмас, балки эритманинг таркиби ҳам катта аҳамиятга эга. Шунга кўра таркибидаги тузлар билан плазмага мос келадиган эритмалар ишлаб чиқарилган, улар NаCl нинг изотоник эритмасига нисбатан кўпроқ “физиологик” дир. Бундай эритмалардан амалиетда Рингер, Рингер-Локк ва Тироде эритмалари кўпроқ тарқалган. Совуқ қонли ҳайвонлар учун Рингер эритмаси таркибида NaCl дан ташқари KCl, CaCl₂ ва Na₂НСО₃ бор. Иссиқ қонли ҳайвонлар учун ишлатиладиган Рингер-Локк эритмасида ҳам шу моддалар бор, аммо улар бир неча марта кўпроқ ва яна глюкоза қўшилган. Тироде эритмасида булардан ташқари MgCl₂ тузлари ҳам мавжуд.
Жадвал
Физиологик эритмалар таркиби.

Эритма	NaCl	KCl	CaCl2	NaHCO3	MgCL2	NaH2PO4	Глюкоза
	I л дис	тилла	нган	сувда	грам	млар	да
Совуқ қонли ҳайвонлар учун Рингер эритмаси	6,5	0,14	0,1	0,2	-	-	-
Иссиқ қонли ҳайвонлар учун Рингер-Локк эритмаси	9,0	0,42	0,24	0,15	-	-	1,0
Тироде эритмаси	8,0	0,2	0,2	1,0	0,1	0,05	1,0

Иссиқ қонли ҳайвонларнинг ажратиб олинган аъзоси ишлаб туриши учун физиологик эритмалар кислород билан тўйинтирилади. Аммо бу эритмалар таркибида коллоидлар (плазма оқсиллари) бўлмаганлиги сабабли улар тезлик билан томирлар тизимидан чиқариб юборилади, яъни улар йўқотилган қоннинг ўрнини жуда қисқа муддатга тўлдира олади. Шунинг учун сунгги йилларда қон ўрнини босувчи сунъий коллоид эритмалар (реополиглюкин, желатиноль, гемодез, полидез, неокомпенсан в. б. ) яратилган. Глюкозали туз эритмасига ҳар хил коллоидлар, полисахаридлар ёки махсус ишланган оқсил препаратлар қўшилади. Коллоидлар 7-8% миқдорида қўшилади. Одам қон йўқотганда қон босимини тиклаш учун организмга шундай эритма юборилади. Бирок ҳамма томонлама қонга мос келадиган “сунъий қон” хали яратилган эмас, албатта бу йўналишда тадқиқотлар олиб борилмоқда.