3.4.Мотивация индикатори. Мотивация кўрсаткичлари. Мотивация нафақат инсон фаолиятини белгилайди, балки том маънода ақлий фаолиятнинг кўп соҳаларини қамраб олади. Бу, хусусан, мотивацион психодиагностикада қўлланиладиган кўплаб операцион мезонларда намоён бўлади. Адабиётлар таҳлили бир қатор кўрсаткичларни номлашимизга имкон беради, уларнинг ёрдамида мотивациянинг сифатий ёки миқдорий хусусиятлари тўғрисида фикр юритилади;
1. Хатти-ҳаракатларнинг сабаблари ёки хусусиятлари, қизиқишлари ва бошқалар ҳақидаги шахснинг фикрларини тўғридан-тўғри баҳолаш (когнитив вакиллик).
2. Мотивацион тенденциялар таъсири остида идрок обЪектининг бузилиши,
3. Ҳақиқий мотивация обЪектига сезгирликни ошириш (сенситизация, акс садо принтсипи).
4. Мотивларнинг когнитив баҳолашга ва шу билан тузилишга таъсири маълум рағбатлантирувчи материални таснифлаш ва ташкил этиш.
5. Мотивга мос келадиган мақсадлар зонасини аниқлаш.
6. ОбЪектнинг валентлиги (рағбатлантирувчи қийматлар тизимини аниқлаш орқали,тегишли сабаблар).
7. Хаёл ва хаёлотда мотивларнинг намоён бўлиши (тематик аппеляция синови ва бошқалар).
8. Вазият томонларига танланган эътибор, тегишли сабаблар.
9. Зеигарник эффекти (доимий амалга оширилмайдиган ҳаракатлар, ниятлар моҳиятини баҳолаш орқали билвосита билвосита асосий сабабларни баҳолаш мумкин).
10. Тўсиққа дуч келганда қатъиятлилик (уриниш ҳажми) одамни тўсиқларни энгиб ўтишни кўрсатади, унинг ҳаракатларини белгилайдиган мотивацион тенденциянинг кучини тавсифлай олади).Мотивларга боғлиқ бўлган ички ёки ташқи тўсиқлар тўпламини аниқлаш.
12. Муқобил вариантларни танлашда мотивацион зиддият бўлган тақдирда қарор қабул қилиш вақти (яқинлашиш-яқинлашиш, олдини олиш-олдини олиш).
13- Вақт параметрлари:
а) инсон аслида бирон бир фаолиятга сарфлаган вақти (вақтнинг ҳақиқий тақсимланиши);
б) инсон муайян фаолият билан шуғулланишни хоҳлаган вақт (вақтнинг тақсимланиши);
к) одам мунозарага, суҳбатларга ва ҳоказоларга қанча вақт сарфлайди.
14. Лаборатория шароитида фаолиятни эркин танлаш.
15. Фаолиятни бажариш самарадорлигини баҳолаш (бошқа нарсалар тенгдир, маълум чегаралар доирасида, кучли мотивацион тенденция тегишли фаолият, хулқ-атвор самарадорлигининг юқори даражасига тўғри келади).
16. Турли хиллар ўртасидаги мотивацион зиддиятни экспериментал яратиш мотивацион тенденциялар.
17. Хулқ-атвор, фаолият, вазият ва бошқаларнинг ҳар хил хусусиятларининг шахсий маъноларини аниқлаш.
18- "Мудофаа механизмлари" мотивлар, эҳтиёжлар билан боғлиқ бўлиши мумкин (ташқи ёки ички тўсиқлар билан амалга ошириладиган мотивацион тенденциялар мудофаа мотивациясида намоён бўлади).
19. Эркин уюшмалар (бирлашмаларнинг моҳияти ва сонини аниқлаш) ҳақиқий мотивацион тенденция),
20. Муайян мотивларга тааллуқли сабабларни аниқлаш тактикасини аниқлаш (мотивлар маълум атрибутик услубда ташкил этилган сабабларни аниқлашнинг типик тактикаларига мос келиши мумкин).
21. Бошқалар хулқ-атворини кузатиш:
а) тақлид қилинган вазиятда,
б) табиий шароитда.
22. Сизнинг хулқ-атворингизни кузатиш,
23.Бирор кишининг узоқ вақт давомида ўзини тутиши динамикаси (монографик усул).
24. Экспериментда мотивларнинг шаклланиши ва ўзгариши.
25. Фаолият маҳсулотлари.
26. Эмоционал реакцияларнинг табиати ва интенсивлиги ҳақиқий мотивация.
Шахснинг мотивацион соҳасини психодиагностиканинг бевосита усуллари. Ушбу усуллар биринчи мезонга асосланади, гарчи ўзига хос услублар дизайн ва бошқа хусусиятлар жиҳатидан фарқ қилиши мумкин. Ушбу усуллар билан, одам ҳақиқатан ҳам ҳаракатнинг мотивлари ҳақида эмас, балки "зоҳирий мотивлар", сабабли стереотиплар, қиймат йўналишлари ҳақида кўпроқ фикр юритиш мумкин. Бундай услубнинг энг оддий версияси бу одамдан "нима учун" ёки "қандай мақсадда" у илгари ҳам нимадир қилганми деб сўрашдир.
Интервю, анкеталар, шунингдек, одамни танлаш ёки баҳолаш учун сабаблар, эҳтиёжлар, қизиқишлар ва ҳоказоларнинг маълум бир рўйхати тақдим этилганда ҳам фойдаланиш мумкин. Шахс кўпинча ижтимоий жиҳатдан тасдиқланган жавобларга интилади, яъни унинг жавоблари ижтимоий истак омилига кучли таъсир қилади. Ушбу усулларда кенг тарқалган мотивлар рўйхати асосан маълум мотивлардан иборат. Ушбу усуллар кўпинча шахснинг мотивациясини, яъни маълум бир ижтимоий вазиятдаги мотивнинг процессуал динамикасини ўрганиш учун эмас, балки таълим, касбий ва бошқа фаолият турларининг мотивларини ўрганиш учун ишлатилади.
