Физиология, психология, Г. Гельмгольц, психофизиология, психофизика, Э. Вебер, Т. Фехнер, В. Вундт, экспериментал психология, Э. Титченер, лаборатория методлари

IV.Парамнезиялар – хотира ёлғонлари.

Парамнезияларнинг тўрт тури фарқланади:

а) Псевдореминисценция – бемор амнезия даврини хаётида олдин бўлиб ўтган воқеалар билан тўлдиради;

б) Конфабуляция – бемор амнезия даврини ҳаётида бўлмаган, ўзи уйлаб чиқарган, баъзан фантастик, воқеалар билан тўлдиради;

в) Редуплицирлашган эслашлар - эхомнезиялар. Бу бузилиш амнезия билан боғлик эмас. Бемор булиб ўтган воқеаларни вақт маконида ўрнини алмаштириб қўяди. Бу бузилишни дереализация билан киёслаш керак.

г) Криптомнезия – хакикатда булган вокеалар билан тушда курган, укиган, эшитган вокеалар орасидаги фаркни йуколиб кетиши, уларни аралашиб кетиши. Беморлар укиган, эшитган нарсаларини хакикатда булгандай эслаши мумкин, ва аксинча, булиб утган вокеаларни гуёки у укиган, эшитгандай эслаши мумкин.

Абулия-ироданинг патологик йўқлиги ва характернинг йўқлиги, фаолиятга интилиш ва мотивациянинг йўқлиги, ҳаракатларни бажара олмаслик ва иродали қарорлар қабул қилиш билан тавсифланадиган психотик ҳолат. Абулия-лоқайдлик аломатларидан бири. Ушбу касаллик патологик ҳолат сифатида заиф иродадан фарқланиши керак, бу эса таълим, ўз-ўзини тарбиялаш билан бартараф этилиши мумкин. Касаллик фаоллик учун кучли мотивация йўқлигида намоён бўлади. Бу ҳол ёшларда ҳам, кексаларда ҳам учраши мумкин.

11.3.Максадли фаолиятни йуналганлигини бузилиши (Лурия А.Р.).

Aлександр Романович Лурия 1902 йил 3 (16) июлда Казанда туғилган, 1977 йил 14 августда Москвада вафот этган. Совет психологи ва невропатолог, нейропсихология асосчиларидан бири, Л. С. Выготскийнинг ходими ва Выготский доирасининг раҳбарларидан бири эди.

Педагогика фанлари доктори (1937), тиббиёт фанлари доктори (1943), Профессор (1944), РСФСР педагогика фанлари Академиясининг тўлиқ аъзоси (1947) .

Л.С.Выготскийнинг ғояларидан сўнг Лурия психиканинг ривожланишининг маданий ва тарихий концепциясини ишлаб чиқди, фаолият назариясини яратишда иштирок этди. Шу асосда у олий ақлий функцияларнинг тизимли тузилиши, уларнинг ўзгарувчанлиги, пластиклиги ҳақидаги ғояни ишлаб чиқиб, уларнинг шаклланишининг умрбоқийлигини, турли фаолиятларга тадбиқ этилишини таъкидлаб ўтди. Ақлий ривожланишда ирсият ва тарбия ўртасидаги муносабатни ўрганди. Бу мақсадда анъанавий тарзда қўлланилаётган эгизак методдан фойдаланиб, эгизаклардан бирида ақлий функцияларнинг мақсадга мувофиқ шаклланиши шароитида болалар ривожланишини экспериментал генетик тадқиқ қилиш, унга сезиларли ўзгаришлар киритди. Унинг кўрсатишича, соматик хусусиятлар асосан генетика билан белгиланади, элементар руҳий функциялар (масалан, визуал хотира) эса камроқ бўлади. Юқори ақлий жараёнларни шакллантириш учун (концептуал фикрлаш,яъни асосларга таяниб фикрлаш, мазмунли идрок ва бошқалар) таълим шароитлари жуда муҳим.

Дефектология соҳасида ғайритабиий болаларни ўрганишнинг объектив усулларини ишлаб чиқди. Ақли заифликнинг турли шаклларига эга бўлган болаларни ҳар томонлама клиник-физиологик ўрганиш натижалари педагогик ва тиббий амалиёт учун муҳим бўлган уларни таснифлаш учун асос бўлиб хизмат қилди.

У янги илмий йўналиш — нейропсихологиянинг яратилишига ўз ҳиссасини қўшиб, ҳозирги кунда психология фанининг махсус тармоғига айланди ва халқаро эътирофга сазовор бўлди. Нейропсихологиянинг ривожланиши маҳаллий мия шикастланиши билан оғриган беморларда, хусусан, шикастланиш натижасида мия механизмларини ўрганиш билан бошланди. Юқори ақлий функцияларни маҳаллийлаштириш муаммосига янгича ёндашувни ишлаб чиқди. Унга мувофиқ, "мураккаб функционал тизимлар сифатида олий руҳий вазифалари мия пўстлоқ тор жойларда ёки хавфсиз ҳолатга ҳужайра гуруҳларида маҳаллийлаштириш мумкин эмас, лекин мураккаб руҳий жараёнларни амалга ошириш учун ҳисса ва миянинг бутунлай бошқа, баъзан узоқ ажратилган жойларда жойлашган бўлиши мумкин бўлган ҳар бири ҳамкорликда иш зоналари, мураккаб тизимларини қамраб олиши керак" ("«Основы нейропсихологии» Гл. 2., П. 3). У ақлий жараёнларнинг динамик локализациясининг асосий тамойилларини шакллантирди, афазик касалликлар таснифини яратди ва нутқ бузилишларининг илгари номаълум шаклларини таърифлади, ақлий жараёнларни тартибга солишда миянинг пешона қисми ролини ва хотиранинг мия механизмларини ўрганди.
Лурия томонидан таклиф этилган "жиноят аффектив излари" ни аниқлаш усули кейинчалик яратилган "ёлғон детекторлар"нинг хабарчиси бўлди.
Лурия юқори халқаро обрўга эга эди, Ақш Миллий Фанлар Академиясининг хорижий аъзоси (1968), Америка санъат ва Фанлар Академияси, Америка педагогика Академияси, шунингдек, бир қатор хорижий психологик жамиятларнинг фахрий аъзоси (Британия, Франция, Швейцария, Испания ва бошқалар.). Бир қанча университетларнинг фахрий доктори бўлган: Англия, Польша, Франция, Беллгия,Финляндия ва бошқалар. Унинг кўпгина асарлари чет тилларига таржима қилинган ва нашр этилган. Лурия инглиз неврологи Оливер Сакс асарларида тез-тез ва ҳурмат билан тилга олинади ва у билан узоқ муддатли ёзишмалар олиб борган.
Нейропсихология бўйича ишлар бўйича биринчи даражали Ломоносов мукофоти совриндори (1967).
А. Р. Луриянинг 10 йиллик илмий фаолияти дефектология билан бевосита боғлиқ. Шу йиллар мобайнида у СССР тиббиёт фанлари академиясининг Дефектология институти директори ўринбосари бўлиб, ғайритабиий болаларни клиник ва патофизиологик ўрганиш секторига раҳбарлик қилди. Ушбу секторда ишлаш учун у бир қатор ёш психологлар, тажрибали клинисен ва физиологларни жалб қилди ва ижодий, мақсадли жамоа яратди.
Аввало, бу соҳаларда ғайритабиий ривожланиш хусусиятларини тушуниш учун асос сифатида руҳий жараёнларнинг механизмларини бузишни ўрганиш керак. А. Р. Луриянинг маҳаллий мия шикастланишларида ақлий фаолият механизмларини ўрганишга бўлган доимий қизиқиши ва юқори ақлий функцияларнинг тамойилларини чуқур тушуниш ушбу ёндашув учун табиий шарт эди.
Шуни таъкидлаш лозимки, 50-йилларнинг боши шартли рефлекс методларининг кенг тарқалиши билан характерланади. Бундай усуллардан фойдаланган кўпгина психологик тадқиқотлар ўзига хослигини йўқотиб, олий нерв фаолиятининг абстракт тадқиқотларига айланди. А. Р. Лурия назорати остида ўтказилган ишларда шартли рефлекс техникаси бузилган руҳий жараёнларнинг механизмларини киритиш воситаси бўлиб хизмат қилди. Аммо, А. Р. Лурия нутқни мустаҳкамлаш билан моторли шартли рефлекс методларидан фойдаланишнинг анъанавий усули ва физиологик тадқиқотлар учун дастлабки оғзаки кўрсатма усулининг услубий етишмовчилигини аниқлади. Методларнинг ўзи психологик таҳлил объектига айланди. Бу олий асаб фаолияти ва психологик таҳлил механизмларини ошкор ижобий жиҳатларини бирлаштириб, ўрганилаётган ҳодисаларга сифат жиҳатидан янги комплекс ёндашув учун шарт-шароит яратди.
Ушбу тадқиқотларнинг асосий гуруҳи таълимнинг хусусиятларини – вақтинчалик алоқалар ва оғзаки тартибга солиш (аниқроғи, оғзаки воситачилик) вақтинчалик алоқаларни шакллантириш ва ақли заифликда, серебрастеник ҳолатларда, карликда ихтиёрий ҳаракатлар ва ҳаракатларни амалга оширишга бағишланган. Жуда муҳим факт шундаки, параллел равишда бу саволлар миянинг олдинги қисмлари зарарланиши ва мактабгача ва мактабгача ёшдаги болаларнинг ривожланиши билан оғриган беморларда ўрганилди. Эрта ёшни ўрганганда, восита шартли рефлекс техникасини қўллаш мумкин бўлмаганда, турли оғзаки ва тўғридан-тўғри сигналларга жавобан табиий хулқ-атвор жавоблари кузатилди.
Назорат учун саволлар:
1.Ихтиёрий диққатнинг бузилиши қандай содир бўлади?
2.Ихтиёрий хотиранинг бузилиши нималарда намоён бўлади?
3.Мақсадли фаолиятни йуналганлигини бузилиши (Лурия А.Р.) бўйича қандай маълумотларни биласиз?
4.Ихтиёрий ҳатти-харакатларнинг бузилиши инсоннинг қандай фаолиятида кўринади?

1 Ганнушкин П.Б. Клиника психопатий. Их статистика, динамика, систематика ( 1933 ) – В кн.: Избр. Труды М.,1964, с. 116.

2 Личко А.Е. О динамике акцентуаций характера. – В.кн.: Патохарактерологические исследования у подростков. Л., 1981, с.78-89.