2.5.Эҳтиёжларнинг намоён бўлишининг ўзига хос характери.Шахснинг эҳтиёж-қадриятли жабҳасининг ўрганилиши. Эҳтиёжлар қизиқишлар ва мойилликларнинг пайдо бўлишига асосланади.Қизиқишлар эҳтиёждан келиб чиқади.Қизиқиш - бу одамнинг объектга мақсадли муносабати, у ҳақида янги фактлар билан танишиш, уни янада чуқур ва чуқурроқ ўрганиш истаги.Қизиқишлар турли хил ижтимоий гуруҳлар ва шахсларнинг жамиятдаги мавқеи билан белгиланади. Улар одамлар томонидан кўпроқ ёки камроқ амалга оширилади ва турли хил фаолият турларини рағбатлантирувчи муҳим омилдир.Баъзида қизиқишлар бутун ҳаётнинг севимли машғулотларига айланади ёки унинг маъносига айланади. Бирор қизиқишларни қондириш жараёнида одам кўпинча янги қизиқишга ўтади, бу унга доимий равишда такомиллаштириш имкониятини беради.
Инсоният озиқ-овқат, иссиқлик, ҳавосиз яшай олмади. Оддий ишлаши учун бизга доимо бир нарса керак, бизга нимадир керак. Ўзингиз хоҳлаган нарсага эга бўлиш завқ бағишлайди, ҳаётда қувонч ҳисси пайдо бўлади. Эҳтиёж - бу муайян нарсаларга, моддий дунёнинг нарсаларига, нарсаларга, одамларга, ижтимоий кўрсаткичларга бўлган эҳтиёж, улар бўлмаганда одам ўзини қулай ҳис қилмайди.
Ушбу таърифни инобатга олган ҳолда эҳтиёж эҳтиёжга айланиши учун қуйидаги мезонларга жавоб бериши керак:
-Эҳтиёжнинг этишмаслиги норозилик туйғусини келтириб чиқаради.
-Туйғулар билан мослашиш: биринчи босқичда салбийдан тортиб, эҳтиёж пайдо бўлганидан кейин қувончга қадар давом этади. Бирор нарсани хоҳласак, асабийлашамиз, хавотирга тушамиз, хоҳлаган нарсамизни олсак, дам оламиз.
-Эҳтиёж фиксацияси. Онг ҳақиқатдан бизни қониқтирадиган нарсаларни ўғирлайди. Масалан, агар биз оч бўлсак, озиқ-овқат ва ҳиднинг ҳидига эътибор қаратамиз.
Эҳтиёжлар тизими ҳам махсус қоидаларга мувофиқ шакллантирилади: сайёрадаги барча тирик мавжудотлар учун эҳтиёж умумийдир. Эҳтиёжлар қатъий иерархик тузилишга эга, баъзилари бирламчи, бошқалари иккинчи даражали.
Одамларнинг хатти-ҳаракатлари фаолиятнинг асосий қўзғатувчиси бўлган маълум бир эҳтиёж мавжудлиги билан белгиланади. Ўзингиз хоҳлаган нарсани олиш учун мотивация одамни олдинга силжитади, уни ҳаракатга келтиради. Бутун инсоният тарихида одамлар томонидан сиёсат, иқтисодиёт, санъат, фан соҳаларида яратган ҳамма нарса эҳтиёжларни қондириш бўйича фаолият натижасидир.
Эҳтиёжларни амалга оширишнинг мумкин эмаслиги уларнинг шахс учун аҳамиятлилигига ва турли хил оқибатларга боғлиқ бўлишига олиб келади:
Одамнинг жисмоний ўлими. Агар озиқ-овқат, уйқу, сув, ҳаво, хавфсизлик ва ҳоказоларга эҳтиёж қондирилмаса.
Хафагарчилик - асабий тушкунлик билан боғлиқ ва жиддий психологик муаммоларга олиб келиши мумкин. Бунга мисол, жамият томонидан инсоннинг хизматларини тан олишнинг йўқлиги.
Сублимация - норозилик энергиясини яратишга, бошқаси билан алмаштирилади.
Инсонларда юқори ақл, ҳис-туйғулар, ихтиёрий фазилатлар мавжуд. Ушбу комбинация икки даражадаги эҳтиёжларнинг мавжудлигини аниқлайди: асосий ва қўшимча (асосий ва иккинчи даражали).
Асосий эҳтиёжлар.Ушбу гуруҳ инсон учун биологик тур сифатида жуда муҳимдир. Асосий эҳтиёжлар икки гуруҳга бўлинади.
1.Физиологик- Нафас олиш, овқатланиш, чанқаш, ухлаш, дам олиш, насл қолдириш, уй қилиш.
2.Экзистенсиал-Қулайлик, ижтимоий ва ҳуқуқий хавфсизлик, иш билан таъминланиш ва бошқалар.
Физиологик асосий эҳтиёжларни биринчи навбатда қондириш керак, чунки уларсиз ҳаётнинг ўзи мумкин эмас. Санаб ўтилган нарсалар ва ҳодисалар одамларга қадимги даврлардан бери хос бўлган.Бирор киши асосий эҳтиёжларни қондириш жараёнини янада қулайроқ қилишга интилади. Агар инсоният ривожланишининг дастлабки босқичида ҳайвонларнинг терилари кийим сифатида ишлатилган бўлса, бугунги кунда бутун бир саноат бизни кийинтириш учун ҳаракат қилмоқда.
Асосий эҳтиёжлар ёшга қараб баъзиларининг бошқаларга нисбатан устунлиги томон ўзгариши мумкин. Масалан, ухлаш ёш болалар ва қариялар учун муҳимроқдир, ўрта ёшда минимал дам олиб ҳам ўзимизни тетик ҳис қилишимиз мумкин.
Кўпинча хавфсизлик тўғрисида саволлар мавжудлик зарурати сифатида пайдо бўлади. Инсон ҳар доим атрофдаги дунё ёки бошқа одамларнинг ҳодисаларидан хавфни бошдан кечирган. Тсунами, музликлар, ёввойи ҳайвонлар ёки бошқа қабилаларнинг ҳужуми - буларнинг барчаси одамни ўзини ҳимоя қилишга ёки қочишга мажбур қилди. Вақт ўтиши билан шахсни ташқи босқинчиликдан ҳимоя қиладиган бутун институтлар (армия, полиция, Фавқулодда вазиятлар вазирлиги) ташкил этилди. Шунинг учун хавфсизлик биринчи даражали эҳтиёждир, биз ҳаётимиз ва мулкимиз ҳимоя қилинишини, ҳимоя қилинишини тушунишимиз керак.
Назарий жиҳатдан иккинчи даражали эҳтиёжлар орасида қуйидагилар ажралиб туради:
Маънавий. Буларга дунё ҳақида янги билимларни олиш зарурияти, ҳаётнинг мазмуни ва ундаги жойни излаш, ижодий қобилиятларни ривожлантириш, уйғунликка интилиш киради.
Ижтимоий - севги, дўстлик, бошқа одамлар билан ўзаро муносабат, жамиятнинг бир қисми, алоҳида ижтимоий гуруҳ (синф, меҳнат жамоаси, оила) каби ҳис қилиш.
Нуфузли. Бу бизнинг муваффақиятимизни тан олиш, ўзимизга муносиб бўлиш ва биз мансуб бўлган бошқа ҳамжамият аъзоларининг ҳурмати зарурлиги ҳақида.
Шундай қилиб, асосий эҳтиёжлар туғма ва физиология томонидан белгиланади, иккиламчи эҳтиёжлар психологик табиатда ва ҳаёт давомида ривожланади.
1 908-1970 йилларда яшаган. Америкалик психолог, гуманистик психологиянинг асосчиси. Машҳур "Маслоу Пирамидаси" инсон эҳтиёжларини иерархик равишда акс эттирадиган диаграмма асосчиси. Унинг эҳтиёжлар иерархияси модели истеъмолчиларни рағбатлантириш ва хулқ-атвор назарияларини яратишда муҳим ўрин эгаллаган иқтисодий назарияда кенг қўлланилган. Туғилган: 1908 йил 1 апрел, Бруклин, Нью-Йорк, АҚШ. Вафот этган: 1970 йил 8 июнь (62 ёшда), Менло Парк, Калифорния, АҚШ
