Физиология, психология, Г. Гельмгольц, психофизиология, психофизика, Э. Вебер, Т. Фехнер, В. Вундт, экспериментал психология, Э. Титченер, лаборатория методлари

5-мавзу:Шахснинг хиссиётлари экспрементал психологияда тадқиқ этиш.
Режа:
5.1.Эмоционал ҳолатлар ташхисига комплекс ёндашув ўрнига тизимли ёндашувни кўллаш.
5.2.Инсон эмоционал олами хусусиятларининг психологик ташхиси. 5.3.Саволномалардан фойдаланиш.
Таянч сўз ва иборалар:
Эмоционал, ҳолат,ташхис, комплекс ёндаш,инсон,хусусият, психологик, саволнома.
5.1.Эмоционал ҳолатлар ташхисига комплекс ёндашув ўрнига тизимли ёндашувни кўллаш.
Замонавий жамиятнинг маданий нормалари ҳис-туйғуларни ифодалашда чекловни талаб қилади, шунинг учун инсон бугунги кунда ўз ҳис-туйғуларини, кайфиятини ўзлаштириш ва назорат қилиш қобилиятини ривожлантириши керак. Ҳис-туйғулар ва ҳис-туйғуларда инсоннинг атроф-муҳитга бўлган муносабатлари тажрибалари амалга оширилади ва ифодаланади. Ижобий тажрибалар объектга қизиқишнинг ривожланишига ёрдам беради, унга жалб қилади ва салбий нарсалар-даф қилади, уларни ҳаётингиздан олиб ташлаш, йўқ қилиш истаги пайдо бўлади. Шунинг учун ҳам инсон учун ҳис-туйғулар ҳаракатга чорловчи ички восита ҳисобланади. Ҳис-туйғулар инсоннинг хатти-ҳаракати ва фаолиятига, уларнинг ҳаракатларига, муносабатларига, шахснинг ривожланишига ва улар еришаётган натижаларга ундовчи таъсир кўрсатади. Ҳис-туйғулар (лотинча емовере-ҳаяжонланмоқ, ҳаяжонланмоқ), қатъий маънода, туйғунинг бевосита, вақтинчалик тажрибасидир.
Улар учта асосий компонентни ўз ичига олади:
1. Физиологик компонент ҳис-туйғулар (юрак тезлиги, нафас олиш тезлиги, метаболик жараёнлардаги ўзгаришлар, гормонал ва ҳоказо.).
2. Психологик компонент-ҳақиқий тажриба (қувонч, қайғу, қўрқув ва бошқалар.).
3. Хулқ-атвор компоненти-ифода (юз ифодалари, имо-ишоралар) ва турли ҳаракатлар (парвоз, кураш ва бошқалар.) Ҳиссиётларнинг дастлабки икки таркибий қисми уларнинг ички кўринишлари бўлиб, улар тана ичида "ёпиқ" бўлади. Учинчи компонент – хатти-сиз ташқарига чиқиш ва ортиқча ҳиссий энергия чиқариш имконини беради. Инсоннинг жисмоний ва руҳий саломатлиги учун ортиқча энергияни ўз вақтида чиқариш зарур. У шахс ва жамият учун мақбул бўлган ҳар қандай ҳаракат ва ҳаракатлар: очиқ ўйинлар, юриш, югуриш, шаклантириш, рақс ва маиший кўринишларда юзага келиши мумкин. Шахснинг эмоционал ривожланиши муаммоси психологияда энг мураккаб ва кам ўрганилган муаммолардандир. Бу масала ҳақида бир-бирига зид фикрлар мавжуд. Бир қатор психологлар (К. Изард, Ҳ. Остер, П. Экман) ҳиссий тизимнинг туғма ва шахснинг бошқа қуйи тизимларига нисбатан энг етук эканлигига ишонишади. Бу ушбу тизимнинг функционал аҳамияти билан боғлиқ бўлиб, у жуда кўп ҳаётий функцияларга хизмат қилади. Шундай қилиб, К. Изард шундай ёзади: "индивидуал ҳиссий тажриба сифати инсон ҳаёти давомида ўзгармай қолади, лекин уни юзага келтирувчи сабаблар ва унинг оқибатлари шахснинг етуклик даражасига боғлиқ" . Ҳис-туйғуларнинг адаптив функцияси ҳақидаги баёнот К.Изард назарияси учун асосий нуқта ҳисобланади. Уларнинг ривожланиши ҳақида тасаввур берувчи. Ҳиссиётларнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши жараёни биологик қонуниятларга бўйсунади. Яна бир нуқтаи назар, инсоннинг ҳиссий соҳаси барча руҳий жараёнлар каби ривожланади. Шахснинг руҳий ҳолатини таҳлил қилиш, индивидул ва ижтимоий ҳаётнинг бир хил барометридир деган хулосага келди. Бу руҳий ҳолатлар орасида у инсоннинг пессимистик ва оптимистик кайфиятини назарда тутган. Унинг назариясига кўра, ноумидлик ва оптимизм ёқимсиз ёки ёқимли ҳис-туйғуларнинг устунлиги ва фикрлашнинг тегишли тузилиши билан ажралиб туради, деб ҳисоблаган. Шунинг учун ҳам улар ташқи ва ички муносабатлар (муҳит ҳолати ва шахс еҳтиёжлари ўртасидаги муносабатлар) ўртасидаги мослик даражасини ифода етибгина қолмай, балки инсоният жамияти маълум бир даврда тараққий этяптими ёки қайта тикланяптими деб кўрсатади.
5.2.Инсон эмоционал олами хусусиятларининг психологик ташхиси.
С. Л. Рубинштейн инсоннинг ҳиссий ҳаётида учта даражани аниқлайди. Биринчи даража-органик таъсирчанлик-ҳиссий сезгирлик даражаси. Бунга асосан органик эҳтиёжлар билан боғлиқ бўлган элементар ёки жисмоний лаззатланиш ва норозилик ҳис-туйғулари киради. Бундай ҳис-туйғулар муайян ҳиссиётнинг ҳиссий оҳанги сифатида ҳаракат қилиши мумкин. Улар аниқланмаган характерга эга бўлган шахснинг умумий фаровонлигини ҳам ифодалаши мумкин. Мисол, беғубор соғинч, ташвиш ёки қувонч ҳисси. Ҳиссий кўринишларнинг юқори даражаси объектив идрок ва объектив ҳаракатга мос келадиган объектив ҳис-туйғулардан иборат. Туйғунинг объективлашуви уни англашнинг юқори даражасини англатади. Бефойда ташвиш ўрнида бир нарсадан қўрқиш келади. Инсон ҳамиша нимадандир қўрқади, худди нимадандир ҳайрон қолади ва кимнидир севади. Бу даражада ҳис-туйғу инсоннинг дунёга бўлган муносабатининг онгли тажрибасида ўз ифодасини топади. Учинчи даража умумлашган дунёқараш ҳиссиётларидир. Улар шахс ҳаётига органик равишда киритилган ҳиссий соҳанинг асосий кўринишларини ташкил етади. Ҳиссий соҳанинг иккинчи ва учинчи даражалари туғма эмас, тарбия маҳсулидир .Инсон фаолиятига таъсир этиш нуқтаи назаридан ҳиссиётлар стеник ва астеникларга бўлинади. Стеник ҳиссиётлар фаолликни рағбатлантиради, инсоннинг кучларининг энергияси ва кучланишини оширади, уни ҳаракатлар ва баёнотларга ундайди. Жим туришимиз, ҳаракатсиз туришимиз қийинлашади. Аксинча, астеник ҳиссиётлар қаттиқлик ва пассивликка сабаб бўлади. Шундай қилиб, уят ҳиссини бошдан кечирган талаба кўпинча ички виждон азобини бошдан кечиради ва "сояларда" қолишга ҳаракат қилади.Инсоннинг ҳолати ва шахсиятига қараб, ҳис-туйғулар уларнинг хатти-ҳаракатларига турли йўллар билан таъсир қилиши мумкин. Ҳар бир инсон ҳисларнинг чуқурлиги ва барқарорлигида алоҳида фарқларга эга. Баъзи кишиларда улар табиатда юзаки бўлиб, осон ва бехато оқади, бошқаларида еса туйғулар уларни бутунлай қўлга олиб, онгида чуқур из қолдиради. Бу ҳар бир халқнинг ўзига хослигини белгилайди, уларнинг индивидуаллигини белгилайди.
5.3.Саволномалардан фойдаланиш.
Эмоционал ҳолатларнинг амалий ўрганишда синалувчиларнинг эмоционал ҳолати даражасини аниқлаш мақсад қилиб қўйилган. Сўровномада 30 нафар университет талабалари иштирок этишди: 14 нафар қиз (педагогика институти, 4-курс) ва 16 нафар ўғил (техника институти, 4-курс). "Ҳиссий ақлингизни текширинг" (муаллиф Г. Г. Ларин) тестидан фойдаланган. Тест 3 қисмдан иборат: а қисм-ўзингизга муносабат (ички, шахсий ЕҚ); б қисм – бошқаларга муносабат (ижтимоий, коммуникатив ЕҚ); C қисм – умуман ҳаётга муносабат (кундалик, кундалик ЕҚ).

Педагогика институтидан сўровда қатнашган қизлардан 21% ҳиссий ривожланиш даражаси юқори, қолган 79% эса ўртача даражага эга. Техника институти талабалари (ўғил болалар): 6 % (юқори даража), 94 % (ўрта даража). Барча талабалар ҳиссий ривожланиш юқори ва ўртача даражасини бор, қайси гуманитар ва техник режимларни ҳам талабалар ўз ҳис-туйғуларини бошқаришингиз мумкин, деган маънони англатади, уларнинг жисмоний ва руҳий саломатлиги учун аҳамиятсиз эмас. Шунингдек, уларнинг ўзаро таъсири маданиятига ва умуман, талабалар жамоасидаги ҳиссиётга ҳам ижобий таъсир кўрсатиши мумкин.

Бинобарин, техник мутахассислик йигитлари ва гуманитар мутахассислик қизларининг ҳиссий ҳолати деярли фарқ қилмайди, бир қарашда бундай фарқлар мавжуддек туюлсада. Шундай қилиб, шахснинг шаклланишида психиканинг эмоционал соҳаси ва унинг ривожланиши ҳал қилувчи аҳамиятга эга. Синов маълумотлари техник ва гуманитар йўналишдаги талабаларнинг ҳиссий ҳолати деярли фарқ қилмаслигини аниқлади.
Ўз ҳиссий ҳолатимиз бизга ҳақиқий ҳаётда рўй берадиган қийинчиликлар ва ноаниқликларга жавобан ҳатти-ҳаракатларингизни белгилаб беришга ёрдам беради. Келинг буни текшириб кўрамиз.
Тасаввур қилинг кунлардан бир кун мовий ранг қуш Сизнинг хонангизга учиб кирди ва қамалиб қолди. Бу адашиб қолган қуш Сизни нимаси биландир ўзига ром қилди ва Сиз уни ўзингизга қолдиришга ахд қилдингиз. Сизни ажаблантирган нарса шу бўлдики, эртаси куни қуш ўз рангини мовийдан сариқ рангга ўзгартирибди! Бу жуда антиқа қуш ўз рангини ҳар кеча ўзгартираркан – учинчи кун эрталаб у ёрқин қизил рангда, тўртинчи куни мутлақо қора рангга кирибди. Сиз нима деб ўйлайсиз, бешинчи кун уйғонганингизда қуш қайси рангга кирибди?
1. Қуш рангини ўзгартирмабди: қоралигича қолибди.
2. Қуш ўзининг бирламчи рангига – ҳаво рангга қайтган.
3. Қуш оқ рангга кириб қолибди.
4. Қушнинг ранги олтин рангга алмашибди.
“МОВИЙ ҚУШ” тести калити
Хонангизга учиб кирган қуш омад ва бахт белгиси бўлиб, унинг ўз рангини бирданига ўзгартириши эса - гўёки Сизга ато этилган бахтнинг қисқаришига олиб келади, дея безовталаниш хиссини пайдо қилади. Бу ходисага, яъни қушнинг ўз рангини ўзгартиришига бўлган Сизнинг муносабатингиз ҳақиқий ҳаётда рўй берадиган қийинчиликлар ва ноаниқликларга жавобан ҳатти-ҳаракатларингизни белгилаб беради.

1.