Vestibulyar analizator.
Tana holatini sezishda vestibulyar analizatorning
ahamiyati katta. Vestibulyar analizator tana harakati tezlashishi, sekinlashishi va
boshning fazodagi holatini o‘zgarishi haqidagi axborotlar asosida skelet
mushaklari tonusining qayta taqsimlanishini ta’minlaydi va muvozanat saqlash
imkoniyatini yaratadi. Chakka suyak piramidasidagi labirintda vestibulyar sensor
tizimning chet tuzilmalari joylashgan. Labirint suyakdan iborat bo‘lib, uchta yarim
doira kanallaridan, utrikulyus, sakkulyus va chig‘anoqdan tashkil topgan. Suyak
labirinti ichida uning Shaklini takrorlaydigan parda labirint joylashgan. Suyak va
parda labirintlar oralig‘idagi bo‘Shliq perilimfaga to‘lgan bo‘lsa, parda labirint
bo‘Shlig‘i endolimfaga to‘lgan. Yarim doira kanallarning har biri utrikulyusda
197
tugaydi va ularni utrikulyusga qo‘shiladigan qismi kengayib ampula hosil qiladi.
Ampula ichida qirrali ampula kristasi joylashgan bo‘lib, ushbu kristalarni ikki
turdagi tukli retseptor hujayralar va tayanch hujayralar qoplab turadi. Tukli
hujayralar ikkilamchi retseptorlar bo‘lib, afferent tola bilan sinaps orqali
bog‘langan. Birinchi turdagi tukli hujayralar asosini, yakka afferent tolaning oxiri
qadoq shaklida qamrab oladi va sinaps hosil qiladi. Bu turdagi retseptorni
inasabatsiyalaydigan efferent tola hujayraning o‘zi bilan bevosita bog‘lanmaydi. U,
retseptor asosini qamrab olgan efferent tola oxirida sinaps hosil qiladi. Ammo,
ikkinchi turdagi tukli hujayralar afferent va efferent tolalar bilan sinapslar orqali
bevosita bog‘langan. Ikkala turdagi retseptor hujayralarning uchlari kiprikchalarga
(tuklarga) ega bo‘lib, har qaysi hujayralarning 60-80 stereotsiliyasi va bitta
kinotsiliyasi bor. Retseptor va tayanch hujayralardan tashkil topgan epitelial
qavatni mukopolisaxaridlardan tashkil topgan shilimshiq massa - kapula qoplab
turadi. Ampulani ichida kapula to‘planib turadi. Tezlashish sababli paydo bo‘lgan
endolimfa harakati bu massani siljishiga va unga botgan tukchalarning egilishiga
olib keladi. Egilgan tuklar retseptor hujayralarni qo‘zg‘atadi yoki
tormozlaydi.Yerning gravitatsiya maydonida tana holatining o‘zgarishi otolit
membrananing siljishiga, retseptor hujayralarning tuklarini egilishiga va ulardan
markazga intiluvchi impulslarning sonini ko‘payishiga yoki aksincha, kamayishiga
olib keladi. Tukli hujayralardan impulslarni MAT ga o‘tkazuvchi aksonlar
vestibulyar asabni (bosh chanoqdagi VIII juft asabning qismi) hosil qiladi. Bu
asab, uzunchoq miyadagi vestibulyar yadrolarda tugaydi. Uzunchoq miyaning chap
va o‘ng yarmida yuqori, medial, lateral va pastki yadrolar joylashgan bo‘lib, bu
yadrolardan chiqqan asab tolalari ularni MAT ning boshqa qismlari bilan
bog‘laydi. Vestibulospinal yo‘l tolalari asosan yozuv mushaklarining gamma-
motoneyronlarida va qisman alfa-motoneyronlarida tugaydi. Bu yo‘lning, bo‘yin
mushaklarini faoliyatini boshqaruvchi motoneyronlarga ta’siri statik va stato-
kinetik reflekslarni yuzaga chiqishida muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Vestibulyar
tizimning shikastlanishi harakatlar boshqaruvining buzilishiga va bir qator
198
vegetativ o‘zgarishlarga (bosh aylanishi, ko‘ngil aynishi, terlash va h.k.) sabab
bo‘ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |