Fiziologiya odam anatomiyasi asoslari bilan

 Mavzuni o‘zlashtirilishini tekshirish uchun savollar: 
1.
Markaziy asab tizimi qanday tuzilgan? 
2.
Asab markazi nima va uning fiziologik ahamiyati nimadan iborat? 
3.
Markaziy asab tizimida qanday tormozlanishlar farqlanadi? 
4.
Orqa miyaning ko‘tarilish va tushish yo‘llarining ahamiyati nimada? 
5.
Uzunchoq miyaning vazifasini tushuntiring? 
6.
O‘rta miyaga qanday tuzilmalar kiradi? 
7.
Uzunchoq miyaning vazifasini tushuntiring? 
8.
Ko‘ruv do‘mboqlarining vazifasini tushuntiring? 
9.
Miya po‘stlog‘i spetsefik va nospetsefik yo‘llarining ahamiyati qanday? 

---

174 
13-Bob. MAT xususiy fiziologiyasi. Vegetativ asab tizimi. 
 
Vegetativ asab tizimi (VAT) - markaziy va periferik asab hujayra tuzilmalari 
majmuidan iborat bo‘lib, ular barcha tizimlarning adekvat reaksiyasi uchun zarur 
bo‘lgan organizmning ichki hayoti funksional darajasini boshqaradi. Odamda VAT 
anatomik jihatdan orqa va bosh miyada yotuvchi yadroli hosilalar, asab 
gangliyalari va asab tolalari bilan namoyon bo‘ladi. Somatik asab tizimini VAT 
dan ajratib turadigan asosiy farq ulardagi effektor neyronlarning MAT da 
egallagan joyidadir. VAT ning effektor neyronlari orqa miya va bosh miyadan 
tashqarida joylashgan bo‘lsa, somatik asab tizimi refleksini amalga oshirishda 
qatnashadigan oraliq hamda harakat asab hujayralari orqa miyaning kulrang 
moddasida joylashgan. Keyingi tafovuti shundan iboratki, orqa miyaning oldingi 
ildizlari kesib tashlansa, somatik efferent tolalar bitta qolmay yemirilib ketadi, 
ammo VAT ning efferent tolalari o‘zgarmaydi, chunki ularning somalari chetdagi 
tugunlar neyronlarining o‘simtalari bo‘lib, ijrochi a’zolar faqat shu neyronlarning 
impulslari tomonidan boshqariladi. Yana bir farqi, somatik asablar orqa miya va 
miya ustunidan bir tekis, segmentma-segment chiqqan va shu tufayli, tanada bittasi 
tarqalgan sohani ikkinchisi ham innervatsiyalaydi. VAT tolalari MAT da 
chegaralangan va bir-biridan ancha uzoq bo‘lgan markazlardan, ya’ni mezensefal, 
bulbar, sakral va torakolyumballardan chiqadi. Qolaversa, asab tolalarining 
periferiyada tarqalishida ham farq bor. Somatik tolalar qat’iyan segmentar 
tarqalgan bo‘lsa, VAT ning tolalari bu qoidaga rioya qilmaydi. Ular barcha 
a’zolarni innervatsiyalaydi, ayrimlari esa hattoki ikki va uch xil (ya’ni simpatik, 
parasimpatik va metasimpatik) innervatsiyalangan. Bulardan tashqari morfologik 
jihatdan ham farqi bor. VAT ning tolalari asosan miyelinsiz, ingichka bo‘lib 
diametri 7 mkm atrofida, somatik efferent tolalar esa miyelinli, yo‘g‘on bo‘lib 
diametri 12-14 mkm. Ingichka avtonom tolalardan qo‘zg‘alishning o‘tish tezligi 
past (1-3 ms), yo‘g‘on somatik tolada esa yuqori (70-120 ms). Javob reaksiyasini 
chaqirish uchun VAT qo‘zg‘alishning ancha katta kuchini ishlatishi zarur, chunki 
uning tolalariga katta refrakterlik davri va katta xronaksiya xosdir. 

---

175 
VAT simpatik va parasimpatik qismlarga bo‘linadi. Ushbu qismlarga bo‘lish 
ma’lum bir funksional va tarkibiy asosga ega. Simpatik va parasimpatik qismlarda 
orqa miya va bosh miya yadrolari, hamda yuksak markaz - gipotalamik bo‘lim 
ishtirokida yoylar paydo bo‘lgan.AAT somatik asab tizimidan ajratib turuvchi 
asosiy belgisi, uni odam idrokiga bo‘ysinmasligidir. Somatik asab tizimi 
organizmni tashqi muhit bilan afferent va efferent aloqalarini ta’minlasa, AATning 
asosiy vazifasi ichki muhit barqarorligini saqlashdan iborat.