Fiziologiya odam anatomiyasi asoslari bilan

Muskul to‘qima.
 
Organizmlarning turli murakkab harakat protsesslarini 
amalga oshiruvchi to‘qima - muskul to‘qimasi bo’lib, ularga – ko’ndalang – targ’il, 

---

35 
silliq’ va yurak muskullari kiradi. Ko`rsatilgan muskul to‘qima turlari bir - biridan 
kelib chiqishi, tuzilishi va bajaradigan vazifasi jihatdan farqlanadi. Muskul 
to‘qimasining tarkibini 3 xil struktura tashkil etadi; qisqaruvchi, trofik va tayanch 
apparatlar. qisqaruvchi apparat maxsus organellalar miofibrillardan iborat. Trofik 
apparatni esa yadro sarkoplazma va sarkoplazmada joylashgan umumiy 
ahamiyatga ega bo‘lgan organellalar tashkil etadi. 
 
Tayanch apparatini ega muskul 
hujayra yoki tolalarni chekkasida tikilib yotgan sarkolemma va bundan tashqari har 
bir muskul hujayrasi sirtdan o`rab yotgan yumshoq biriktiruvchi to‘qima tolalari 
hosil qiladi. Bundan tashqari muskul to‘qimasining tarkibiga maxsus 
harakatlantiruvchi asab uchlari, qon tomirlari va biriktiruvchi to‘qima xam tashkil 
etadi. Silliq muskul to‘qima hujayraviy tuzilishga ega bo‘lib ko‘pchilik kovak 
ichki a’zolari qon tomirlar devorining mushak qatlamini, hosil qiladi. 
 
Silliq 
muskul 
to‘qimasi embrional taraqqiyot davrida maxsus tarmoqlangan
yulduzsimon shaklga ega bo‘lgan mezenxima hujayralaridan taraqqiy etadi. 
Mezenxima hujayralarning differensiyalanishi natijasida o‘simtalari yo‘qolib 
shakli cho`ziq va duksimon holga aylanadi, sitoplazma tarkibida esa qiskaruvchi 
ipchalar - miofibrillalar rivojlanadi. Silliq muskul to‘qima hujayraviy tuzilishga 
ega bo‘lib ko‘pchilik kovak ichki a’zolari qon tomirlar devorining muskul 
qatlamini, hosil qiladi. Silliq muskul to‘qimasi embrional taraqqiyot davrida 
maxsus tarmoqlangan yulduzsimon shaklga ega bo‘lgan mezenxima hujayralaridan 
taraqqiy etadi. Mezenxima hujayralarining differensiyalanishi natijasida o‘simtalari 
yo‘qolib shakli choziq va duksimon xolga aylanadi,sitoplazma tarkibida esa 
qisqaruvchi ipchalar - miofibrillar rivojlanadi. Silliq muskul to‘qimasining 
faoliyati vegetativ asab sistemasi tomonidan boshqariladi. Silliq muskul 
to‘qimasining asosiy struktur birligi muskul hujayrasidir. Muskul hujayra cho`ziq, 
duksimon: uning birmuncha Yo‘g‘on qismida tayoqchasimon yadrosi yotadi. 
Uning sitoplazmasida ahamiyatga ega bo‘lgan barcha umumiy organellalar va 
miofibrillar xam aniqlanadi. 
 
Ko‘ndalang targ‘il muskul to‘qima simplastik 
tuzilishga ega bo‘lib, bu to‘qimaning birligi hujayra bo`lmasdan balki ko‘ndalang 
targ‘il-muskul tola hisoblanadi. Muskul tolaning shakli silindrsimon bo‘lib, 

---

36 
atrofidan tayanch biriktiruvchi to‘qimasi bilan o‘ralgan. Skelet muskulaturasi 
ko`ndalang-targ‘il tolalarning uzunligi bir necha millimetrdan 1 sm gacha yetishi 
mumkun, diametri esa 12-70 mk. atrofida. Tola sitoplazmasida ko‘p miqdorda 
yadrolar joylashgan. Ular tola chekkasida sarkolemma ostida tizilib yotadi. 
Sarkoplazmada bundan tashqari mahsus organellalar - miofibrillar bor. Bular tola 
o‘qi bo`ylab, dasta-dasta xolda yotgan ingichka ipchalardan iborat bo‘lib, 
ko`nlalangiga taram-taram bo`yalish xususiyatiga ega. Bu chiziqligining asosiy 
sababi turli fizik-kimiyoviy va optik xususiyatlarga ega bo‘lgan qismlarning 
navbatlashuvidan iborat. Miofibrillarda ko`ndalangiga yo`nalgan och va to‘q 
bo`yaluvchi ikki xil diskning ketma-ket joylashuvi tufayli chiziqlik vujudga keladi. 
To‘q bo`yaluvchi disk – anizotrop A disk deb ifodalanadi. Och bo`yaluvchi disk - 
izotrop I diski deb nomlanadi. A disk och rangli N - xoshiyasi orqali, disk I esa 
qoramtir - Z chizig`i bilan bo‘linadi. Sanab o‘tilganda ko‘ndalang chiziq va disklar 
miofibrillalarda ko‘ndalang - targ‘il manzarasini hosil qiladi. Shu sababli butun 
muskul tolasi ko`ndalang targ‘il manzaraga ega bo‘ladi. Muskul tolalari sirtdan 
biriktiruvchi to‘qimadan tashkil topgan yupqa pardalar bilan o‘ralgan. Bir nechta 
muskul tola atrofidan - endomiziy biriktiruvchi to‘qimali parda bilan qoplangan.
Bir nechta muskul guruhlari qalinroq bo‘lgan biriktiruvchi parda – peremiziy bilan 
o‘ralgan. Siyrak tolali biriktiruvchi to‘qimadan iborat bo‘lgan perimiziydan qon 
tomirlarning arterial shoxlari o‘tib, bulardan esa hosil bo‘lgan kapillyarlar turi 
atrofidan joylashadi. Muskul to‘qimani tarkibiga kiruvchi asab oxirlari orqali 
markaziy asab va sensor tizimlari bilan bog`lanish ifodalanadi.