|
Hujayraning hayotiy sikli.
Hujayraning hayotiy sikli ikki qismdan iborat
mitoz va interfazadan. Hujayra mitoz davrini o`tgan so`ng interfazaning birinchi
davri boshlanadi - bu presintetik davr. Bu davrda hujayrada turli biosintez
jarayonlari ro`y beradi, yoki hujayra o`zining asosiy funksiyalarini bajaradi.
Ikkinchi davri - sintetik davr bo‘lib, bu davrda DNK reduplikatsiyasi (ikki xisa
ortishi) ro`y beradi. Uchinchi davr - postsintetik davr bo‘lib, bunda energiyani
to`plash, va oqsilni sintezlanishi ro`y beradi. Bu oqsillarni va energiyani hujayra
mitoz davriga kirganda o`z extiyojlari uchun sarflaydi.
26
Mitoz
.
Hujayralarning mitotik bo`linishi 1874 yilda rus botanigi I.D.
Chistyakov o‘simliklarda birinchi marta topgan. 1979 yilda nemis gistologi
Fleming “mitoz” atamasini kiritdi va mitozning asosiy fazalarini ta’rifini to`liq
berdi (ilova:6-rasm). Mitoz yo‘li bilan bo`linish protsessi ko‘p hujayrali va eng
sodda tuzilgan organizmlarda deyarli bir xilda o‘tadi. Mitotik bo`linish natijasida
hosil bo‘lgan ikkita qiz hujayralari o`rtasida xromatin moddasi teng taqsimlanadi.
Jinsiy hujayralarning yetilishi yoki gametogenez
.
Jinsiy hujayralar ikki
tipda bo‘lganligi sababli, bularni etilishi yoki gametogenezi spermatogenez va
ovogenez yo‘llari bilan o‘tadi. Spermatogenez - bu erkak jinsiy hujayralarining
(spermatozoidlarning) etilishi, hayvon organizmlarda urug`donlarda, odamda –
moyakda o‘tadi. Ovogenez - bu tuxum hujayralarining yetilishi, tuxumdonlarda
ro`y beradi.
Spermatogenez.
Spermatogenez protsessi urug`donlardagi urug` kanalllarida
ro`y beradi. Urug` kanalchalari egri-bugri naychalardan iborat bo‘lib, bularning
devorining xar bir qatlamida (zonasida) erkak jinsiy hujayralarni turli etilish
davrida ko`rish mumkin.
Ovogenez.
Bu tuxum hujayraning yetilishi bo‘lib, tuxumdonlarda ro`y
beradi. Ovogenez spermatogenezdan farqli 3 fazadan iborat. Bunda shakllanish
fazasi bo`lmaydi. Bundan tashqari - ko‘payish fazasi - qizlarda embrional
taraqqiyot davrida o‘tadi, qiz ona bachadonida rivojlanayotgan, uning
tuxumdonlarida ko‘payish fazasi o‘tadi. Demak, qizlar tayyor birinchi tartibli
ovotsitlar bilan tug`iladi. Postembrional davrda (tug`ilgandan keyingi davr),
qizlarda faqat ikkita faza – o`sish va yetilish fazalari kuzatiladi.
Odam embrionining rivojlanishning birinchi bosqichi – urug‘lanish,
maydalanish, sterroblastula, blastula, implantatsiya, gastrulyasiya jarayoni,
organogenez va gistogenez. Urug‘lanish – bu ayol tuxum hujayrasining erkak
spermatozoidi bilan qo‘shilish jarayonidir. Ayol tuxum hujayrasining kattaligi –
200 mikron bo‘lib, yumaloq shaklga ega. Shu sababli sut emizuvchi va qushlarda
telotsital shaklli hujayralar jumlasiga kiradi. Hujayra yadrosida DNK va
informatsion RNK saqlanadi. Ular tarkibida bo‘lg‘usi murtakning oqsil tarkibi
27
haqida to‘liq ma’lumot saqlanadi. Spermatozoid – erkak jinsiy hujayralar bo‘lib,
ularning kattaligi 6-7 mikron chamasida. Spermatazoid – tana, boshcha va dumdan
iborat. Spermatazoid boshchasida katta yadro bo‘lib, yupqa qavat sitoplazma bilan
qoplangan. Yadroda xuddi tuxum hujayra yadrosi kabi gaploid xromosomalar
to`plami joylashgan. Yadrodan yuqorida akrosoma joylashgan bo‘lib, u Golji
apparatining o‘zgargan shaklidir. Uning tarkibida gialuronidaza fermenti
sintezlanib, bu ferment yordamida tuxum hujayra qobig‘i eritiladi. Urug‘langan
tuxum hujayra zigota deb ataladi. Bir tuxum hujayraning urug‘lanishi uchun 1
mingtagacha spermatazoid kirishi kerak, chunki, bir spermatazoidning
gialuronidaza fermenti tuxum hujayra qobig‘ini eritish uchun yetarli emas. Odam
oraganizmida urug‘lanish ichki bo‘lib, ayol tuxum naylarida amalga oshadi.
Tuxum hujayra va spermatazoidni qo‘shilishi natijasida xromosomalarning diploid
to`plami tiklanadi, bular tarkibidagi 23 xromosoma ona organizmidagi irsiy
axborotni, qolgan 23 xromosoma esa ota organizmidan irsiy axborotni olib o‘tadi.
Lekin urug‘lanish jarayoni sodir bo‘lishi uchun jinsiy yo‘llarga 300 mln.
sprematazoid tushgandagina sodir bo‘ladi.
1.
Zigotaning maydalanishi darxol naylarda sodir bo‘la boshlaydi.
Birlamchi bo‘linish vertikal sath bo‘ylab sodir bo‘ladi va 2 blastomer hosil qiladi.
Ular bir biridan uzoqlashmagan holda gorizontal sath bo‘ylab yana bir bo‘linish
sodir bo‘ladi va bunday bo‘linishlar natijasida 4,8,16 va oxir 107 blastomer hosil
bo‘ladi. Ammo blastomerlarni hosil bo‘lishining oxirgi bosqichi bachadonda sodir
bo‘ladi. Bunday blastomerlar shar yoki kub shaklini olgan holda sterroblastula deb
ataladi, yoki bu – moruladir. 107 bastomerlardan sterroblastula 6 kun o‘rtasiga
borib blastomerga aylanadi.
2.
Blastulaning 2 chi bosqichi – bu ustki qismi blastomer, ichki qismi
bo`sh bo‘lgan shardan iboratdir.
3.
Gatrulyasiya – implantatsiya jarayonidan avval (7 sutkada) odam
murtagida 2 ta murtak qavati hosil bo‘ladi. Bular – ektoderma va entodermadir. 15
kundan boshlab, murtak gatrulyasiyaning 2 chi bosqichiga o‘tadi va bu bosqich
28
murtakda 3 qavat va asos a’zolar kompleksi – birlamchi asab nayi, xorda va
birlamchi ichak nayining hosil bo‘lishi bilan ifodalanadi.
4.
Gastrulyasiya jarayonining boshlanishi (6-14 kun) implantatsiya
jarayoni bilan mos tushadi. Bunda murtak bachadonda faol ishlab chiqarilayotgan
shilliq qavatiga yopishadi. Odam organizmida shilliq qavatga yopishish tez sodir
bo‘ladi va implantatsiyaning 2 kunida murtak to‘liqligicha bachadaon shillig‘iga
yopishgan xolga keladi.
5.
Murtakdan tashqari rivojlanuvchi va keyinchalik platsentani hosil
qiluvchi a’zolarga trofoblast, amnion, sariq tana, allatois yoki siydik qopini kiritish
mumkin. Bu a’zolar vaqtincha embrionning rivojlanishini 1 oylarida hayotiy
jarayonlarni (nafas olish, oziqlanish, ayrish) amalga oshiradi. 2 oyning oxiriga
kelib, murtakda platsentar qon aylanish jarayoniga o‘tiladi.
6.
Murtakning somit davri deb, murtak qobig‘idan uning tanasi hosil
bo‘lish bosqichiga aytiladi. Rivojlanishning 3-4 xaftasidan murtakning o‘rta –
mezoderma qabatidan somit yoki segmentlar hosil bo‘lishi kuzatiladi. Har bir
sutka davomida 2-3 somit hosil bo‘lib, 35 kun davomida ularning soni 43-44 ga
etadi. Boshlang‘ich holatda qorin va ko‘krak bo‘shlig‘i va perikardni hosil
qiluvchi splanxnotomlar hosil bo‘ladi. Keyingi bosqichlarda dermatomlar,
sklerotomlar, miotomlar, nefrotomlar hosil bo‘ladi.
7.
Gistogenez va organogenez davrlarining 20-21 kunidan somitlardan
tashqari murtakning tana burmalari paydo bo‘la boshlaydi. Bu burmalar
yordamida murtak tanasi amniotik bo‘shliq tubidan ko‘tarila boshlaydi.
To‘qima -
deb tarixiy (filogenetik) vujudga kelgan hujayra va hujayrasiz
strukturalarning yig‘indisi bo‘lib, tuzilishi jihatdan bir xil bo‘lgan va muayyan
funksiyalarni bajarishga ixtisoslashgan tizimdir. To‘qimalar uzoq tarixiy
(evolyutsiya) taraqqiyot natijasida turli organizmlarning tashqi muhit bilan o‘zaro
munosabati natijasida hosil bo‘lgan. Kelib chiqishi, tuzilishi va bajaradigan
funksiyalarga ko‘ra, to‘qimalar 4 tipga bo‘linadi: epiteliy to‘qima, biriktiruvchi
to‘qima, muskul to‘qima, asab to‘qima (ilova:9-rasm).
Do'stlaringiz bilan baham: | 
