Fiziologiya odam anatomiyasi asoslari bilan

Odam a’zolar tizimi.
Odamda 11 a’zolar tizimi farqlanadi: 
1. Qon aylanish tizimi. U transport vazifani bajaradi. 
2. Nafas olish tizimi. Bu tizim gaz almashinuv vazifasini bajaradi. 
3. Hazm qilish tizimi. Tashqi muhitdan tushgan ozuqa moddalarni organizm 
tomonidan o‘zlashtira oladigan xolatga keltirish vazifasini bajaradi. 
4.Ayiruv tizimi, modda almashinuvining oxirgi maxsulotlarini organizmdan 
chiqarib yuborish vazifasini bajaradi. 
5. Qoplovchi tizim. Organizmi tashqi muhit omillaridan himoya qilish vazifasini 
bajaradi. 
6. Skelet tizimi, tayanch va himoya vazifasini bajaradi. Harakat apparatining bir 
qismi hisoblanadi. 
7. Muskul tizimi. Harakat apparatining faol qismi hisoblanadi. 
8. Asab tizimi. Organizmning yaxlit bir tizim sifatida faoliyatini ta’minlaydi va 
adaptativ xususiyatlarni shakllantiradi. 
9. Sezgi a’zolari. Tashqi va ichki muhit qo‘zg‘atuvchilar ta’sirini qabul qiladi. 
10. Endokrin tizimi, organizmni gumoral yo‘l bilan boshqarilishida qatnashadi. 
11. Ko‘payish a’zolari. Avlodlarni davomiyligini ta’minlaydi. 
 
 Mavzuni o‘zlashtirilishini tekshirish uchun savollar: 
1.
Fiziologiya nimani o‘rganadi? Anatomiya nimani o‘rganadi? 
2.
Fiziologiyani tekshirish uslublarini ayting? 
3.
Anatomiyani tekshirish uslublarini ayting? 
4.
Tajribani qanday guruhlarini bilasiz? 
5.
Surunkali tajribani afzalliklari qanday? 
6.
Farmatsevtlar uchun fiziologiyani bilishning ahamiyati qanday? 
7.
Fiziologiya faning asoschilarini ayting? 

---

18 
2-Bob. Hujayra tuzilishi va fiziologiyasi. Hujayra nazariyasi. Hujayra 
membranasi. Organizmdagi to’qimalar tuzilishi va vazifalari. 
Hujayraviy nazariyaning asosiy xolatlari 1665 yilda ingliz fizigi R. Guk o`zi 
yasagan mikroskop ostida po`kak kesmasini tuzilishini tekshirib ko`rgan. Bunda u 
birinchi bo‘lib, po`kak kesmasi kattakchalardan yoki hujayralardan tashkil 
topganligini aniqlagan. “Hujayra” terminini biologiyaga birinchi martaba R. Guk 
kiritgan. 1671 yilda Malpigi, Gryu o`simlik to‘qimalari hujayralardan tashkil 
topganini o`z tekshirishlarida ko`rsatdilar va Gukning kashfiyotini tasdiqladilar. 
1680 yilda gollandiyalik A.V. Levenguk bir hujayrali organizmlarni tuzilishini 
birinchi marotaba kashf etgan va bir qancha tirik hujayralarni (eritrotsitlar) tuzilish 
xossalarini bayon etdi. 
Hujayra haqidagi bilimlar mikroskop tuzilishi murakkablashishi va 
ko`rsatish kattaligi oshishi bilan chuqurlashadi. XIX asrda Y.A Purkine hujayra 
tarkibida protoplazma borligi va 1830 yilda esa ingliz fizigi R. Broun birinchi 
bo‘lib, hujayra tarkibidan maxsus igna bilan yadroni ajratadi va hujayra yadrosiz 
yashay olmasligini ko`rsatadilar. Nihoyat, shu davrgacha yig`ilgan hujayralarning 
tuzilishi va vazifasi haqidagi bilimlar asosida 1838 –1839 yillarda ikkita nemis 
olimlari T. Shleyden va T. Shvann “Hujayraviy nazariya” ni yaratadilar va bu
kashfiyot XIX asrning eng katta kashfiyoti bo‘lib, o`z ahamiyati bo`yicha Darvin 
tomonidan yaratilgan evolyutsion nazariya va energiya saqlanish qonunlari bilan 
teng deb yuqori baholanadi. Hujayra haqidagi ta’limot keyinchalik nemis olimi 
Virxov tomonidan ancha chuqur rivojlantirildi. Rus olimi K. Ber ko‘p hujayrali 
organizmlarning rivojlanishi bitta hujayradan - tuxum hujayrasidan boshlanishini 
ko`rsatdi. Keyingi davrda bir qancha o`tkazilgan ilmiy tekshirishlarda o`simlik va 
hayvon hujayralarida modda almashinish protsesslari, kimyoviy tarkibi
o`xshashligi tasdiqlandi. Ana shu dalillar organik olamning kelib chiqishi birligini 
yana bir bor isbotladi. 
Hujayralarning rivojlanishi, tuzilishi va funksiyasi xaqidagi fan s
itologiya
 
deb ataladi. Hujayra – sitoplazma bilan yadrodan iborat elementlar tirik sistema 

---

19 
bo‘lib, barcha hayvonlar va o`simliklarning tuzilishi, rivojlanishi va hayot 
faoliyatining negizidir (ilova:1-rasm). Hujayralar katta-kichikligi jihatdan bir-
biridan farqlanadi. Masalan: limfotsitlarning katta-kichikligi 7 mikron bo`lsa, 
tuxum hujayralari kattaligi esa 200 mikrongacha yetadi. Bundan tashqari 
hujayralar shakllari xilma-xildir. Hujayralararo moddada joylashgan hujayralar 
ko‘pincha o`simtali va noto‘g‘ri shaklga ega. Bunday hujayralar xuddi amyobaga 
o`xshash bo‘lib, o`z shaklini o`zgartirish qobiliyatiga ega. 
Sitolemma 
– 
universal biologik membrana bo‘lib, kimyoviy tarkibi jihatdan 2 qatlamli lipiddan 
va ularda joylashgan integral va pereferik oqsillardan iborat (ilova:4-rasm). 
Sitolemmani yuza qatlami glikokaliks deyiladi va uning tarkibida oqsil va yog` 
molekulalar uglevodlar bilan glikoproteidlar va glikolipidlarni hosil qiladi. 
Sitolemma qalinligi 9- 10 nm. sitolemma yuzasida retseptorlar joylashgan
bo‘lib, turli biologik aktiv moddalarni – gormonlar va mediatorlarni hujayra 
tomonidan tanishini ta’minlab beradi. Sitolemma bir qancha muhim biologik 
funksiyalarni bajaradi. Hujayra bilan atrof muhit orasidagi doimo modda 
almashinuv protsesslarini ro`y berishini ta’minlaydi. Ma’lumki, hujayra 
sitolemmasining yuzasida ko‘p miqdorda mayda teshikchalar – poralar bor. Har bir 
poraning radiusi 8 A
o
teng bo‘lib, orasidan ma’lum hajmga ega bo‘lgan 
molekulalar o`ta olish qobiliyatiga ega. Hujayra sitolemmasi fermentativ aktivlikka 
ega, uning yuzasida bir qancha fosfataza fermentlar guruhlari va bir qator 
moddalarni parchalash qobiliyatiga ega bo‘lgan moddalar aniqlangan. Hujayrani 
oziqlanishda ham, sitolemma aktiv ishtirok etadi.Sitolemma turli burmalar hosil 
etib, qattiq zarrachalarni (fagotsitoz) va suyuq moddalarning tomchilarini 
(pinotsitoz) o`rab olish qobiliyatiga ega (ilova:5-rasm). 
Fagotsitoz
– bu qattiq 
holdagi makromolekulalarni hujayra sitolemmasi orqali yutib olishi. 
Pinotsitoz
– 
bu suyuq va kolloid holdagi makromolekulalarni yutib olishiga aytiladi. Hujayra 
ichiga o`tgan makromolekulalar parchalanishning keyingi bosqichlaridan o‘tadi.
Hujayra sitolemmasi ekzotsitoz jarayonini bajarishda ishtirok etadi. 
Ekzotsitoz
– 
bu modda almashinish natijasida hujayrada hosil bo‘lgan keraksiz zararli 
moddalarni tashqariga chiqarishdir. Nihoyatda, sitolemma hujayralarning butun 

---

20 
ichidagi komponentlarini tashqi muhitdan ajratib turib, himoya vazifasini 
bajaradi.Sitoplazma organellalari deb, hujayrada maxsus tuzilishga ega bo‘lgan va 
muayyan funksiyalarni bajaradigan doimiy qismlarga aytiladi. Organellalar ikki 
gruppaga bo`linadi: umumiy ahamiyatga ega bo‘lgan organellalar va maxsus 
organellalar. Muhim ahamiyatga ega organellalar hamma o`simlik va hayvon 
hujayralari uchun xos bo‘lib, bularga sitoplazmatik to`r, plastinkali kompleks, 
mitoxondriyalar, ribosomalar, sentrosoma yoki hujayra markazi va lizosomalar 
kiradi. Maxsus organellalar faqat muayyan to‘qimalar uchun xos bo‘lib, ularni 
bajaradigan spetsifik funksiyasi bilan bog`lik. Masalan, faqat muskul to‘qimaning 
muskul hujayralarida qisqarish funksiyasini bajaradigan miofibrillalar, asab 
to‘qimasini tashkil etuvchi asab hujayralar sitoplazmasida neyrofibrillalar, epitelial 
to‘qimasida esa tayanch funksiyasini bajaradigan tonofibrillalar mahsus 
organellalar bo‘lib hisoblanadi.