Prokaryotlar (membrana bilan bog'langan ribosomalar yoki erkin ribosomalar)

The ribozomlar (Singular: ribosoma) - bu barcha tirik organizmlarda vujudga keladigan hujayrali organellalar, bunda protein biosintezi doirasida tarjima, ya'ni mRNKni oqsillar sinteziga qarab o'qish amalga oshiriladi. Ribosoma atamasi inglizcha "ribonuklein kislotasi" (RNK) va yunoncha "soma" (tanasi) dan olingan. Ularning muhim funktsiyasi tufayli ribosomalar hujayralarning "tuxum ishlab chiqaruvchilari" deb ham ataladi, chunki mRNK tarjimasida ular individual aminokislotalarni aminokislotalar zanjirlariga va natijada oqsillarga birlashtiradilar.
Ribosomalar mikroskop ostida yumaloq jismlarga oval shaklida ko'rinadi. Ushbu mayda zarralar (prokaryotlarda 20-25nm va eukaryotlarda 20-30nm) ribonuklein kislotasi va oqsillarning murakkab birikmasidan iborat.
Hujayra turiga va organellezning o'ziga xos funktsiyasiga qarab ribosomalarni to'rt xil shaklga bo'lish mumkin:
Prokaryotlar (membrana bilan bog'langan ribosomalar yoki erkin ribosomalar)
Eukaryotlar (membrana bilan bog'langan ribosomalar yoki erkin ribosomalar)
Ribosomaning tuzilishi
Ribosomalarning tuzilishi turli xil bo'linmalarga asoslangan bo'lib, ular ichida ko'p miqdordagi oqsillar bog'langan. Eukaryotlar holatida katta (60S) va kichik (40S) bo'linmalar yadro tanasida (yadroda) alohida-alohida hosil bo'ladi va yadro bo'shliqlari orqali hujayraning sitoplazmasiga kiradi. U erda qismlar tayyor ribosomalarga (80S) birikadi.
Ribosomalarning asosiy qurilish bloki sifatida maxsus EiweiYaperper va ribosomal RNK (ma'lum ribonuklein kislotasi -> rRNK) xizmat qiladi. Protein biosintezi davom etganda, individual aminokislotalardan ribosomada uzoq zanjirli polipeptidlar hosil bo'ladi. Ushbu jarayon ribosomal subunitda o'ziga xos "tunnel tizimida" amalga oshiriladi.
Ribosoma funktsiyasi
Ribosomalarning bo'linmalari turli xil vazifalarni parallel ravishda bajaradilar. Genetika ma'lumotlarini xabarchi RNK (mRNK) dan aminokislotalarga tarjima qilish juda zarurdir. Shu nuqtai nazardan, har bir bitta ribosoma organizmda barcha oqsillarni sintez qilish uchun alohida va mustaqil ishlab chiqarish joyi sifatida ishlaydi. Ribosomalarning ishlash rejimini ikki jarayonga bo'lish mumkin:
1.) Katta bo'linma oqsillar ko'rinishida paydo bo'ladigan uzun zanjirlar bilan individual protein qurilish bloklarini bog'lashni o'z zimmasiga oladi. Ushbu jarayon peptidil transferaza faolligi deb ataladi.
2.) Kichik bo'lim mRNKni tanib olish uchun kerak. Shundagina aminokislotalar birikmasining to'g'ri ketma-ketligini amalga oshirish mumkin.
Aminokislotalar ketma-ketligi to'g'risida aniq ma'lumot yadrodagi xromosomalarning DNKida mavjud. Oqsillarni sintez qilish uchun aniq nusxa olinishi va mRNK tomonidan qabul qilingan hujayra yadrosidan chiqishi kerak. Shuning uchun bu atama mRNA = xabarchi RNK (messenjer RNK) dan kelib chiqadi.

Ribosomaning mexano-kimyoviy xususiyatlari

Riboasomlar ma'lumki oqsil sintezlaydi, oqsil prakariot va eukariotlar uchun zarur hisoblanadi.Ikkala tur hujayralarda ribosomalar bo‘ladi, eukariot ribosomalari
Riboasomlar ma'lumki oqsil sintezlaydi, oqsil prakariot va eukariotlar uchun zarur hisoblanadi.Ikkala tur hujayralarda ribosomalar bo‘ladi, eukariot ribosomalari
(molyar og‘irligi 4,2-106) katta 0 ‘lchamli (diametri 23 nm), prokariot
ribosom alariga (molyar og‘irligi 2,5-106,diametri 8 nm) nisbatan.
Odatda, ribosomalami sentrifugada sedimentatsiya qilish tezligi bilan
xarakterlanadi, ular Svedberg birliklarida S-konstanta sedimentatsiyasi
bilan belgilanadi. S kattaligi nafaqat bo‘lakchalar o‘lchamiga, balki
ularning shakli va soIishtirmaog‘irligiga bog‘liqdir, chunki u o‘lchamiga
proporsional emasdir.
Kimyoviy tuzilishi jihatidan ribosom alar nukleoproteinlar bo‘lib,
Kimyoviy tuzilishi jihatidan ribosom alar nukleoproteinlar bo‘lib,
RNK va oqsildan tarkib topgan 80 S ribosoma ularai teng miqdorda
saqlaydi hamda prokariotlami 70 S ribosom asida RNK va oqsilni
miqdori 65 va 35%ni tashkil etadi. RNK ribosomasini ribosamal RNK
deb ataladi va rRNK deb belgilanadi. 80 va 70 S ribosomalar 2 ta
subbirliklardan iborat bo‘lib, ularni elektron mikrosko‘pda yoki M g+2
ionlarini past konsentratsiyali eritmalari bilan ishlov bergandan keyin
k o 'rish mumkin.
Bunday sharoitlarda ribosom alar subbirliklarga
dissotsiatsiyalanadi. Ular bir-biridan ultratsentrifuga yordam ida
ajratilishi mumkin. Subbirliklami biri o'lcham i bo'yicha ikkinchisiga
nisbatan 2 marta kattadir. 70 S ribosom a subbirliklarini S kattaligi 50 S
va 30 S ga teng, 80 S ribosomalarda u 60 S va 40 S dir. E. Coli da katta
va kichik subbirliklar 34 va 21 tadan oqsil, 23 S va 5 S bo'lgan 2
molekula rRNKni katta subbirlikda va 16 S rRNKni kichik subbirlikda
saqlaydi. Ribosomal oqsillar nafaqat ajratilgan, balki sekvenirlangan
hamdir. Molekulyar og‘irligini turliligi bilan farqlanadi (6000 dan 75000
gacha).

Ma’lumki, tirik organizmlar hujayralarning strukturasiga qarab 2 guruhga – prokariot va eukariotlarga bo‘linadilar. Prokariotlar membrana bilan o‘ralgan yadro va mitoxondriya yoki xloroplastlarni saqlamaydi; ular asosan mikroorganizmlar uchun xosdir. Hayvon va o‘simliklar, shuningdek, qo‘ziqorinlar, membrana bilan o‘ralgan yadro, shuningdek mitoxondriya (ba’zi hollarda xloroplastlar ham) va boshqa hujayra organellalarini saqlaydi. Ikkala tur hujayralarda ribosomalar bo‘ladi, eukariot ribosomalari (molyar og‘irligi 4,2·106 ) katta o‘lchamli (diametri 23 nm), prokariot ribosomalariga (molyar og‘irligi 2,5·106 ,diametri 8 nm) nisbatan. Odatda, ribosomalarni sentrifugada sedimentatsiya qilish tezligi bilan xarakterlanadi, ular Svedberg birliklarida S-konstanta sedimentatsiyasi bilan belgilanadi. S kattaligi nafaqat bo‘lakchalar o‘lchamiga, balki ularning shakli va solishtirma og‘irligiga bog‘liqdir, chunki u o‘lchamiga proporsional emasdir. Ribosomalar soni mikrob hujayralarda taxminan 104 , prokariotlarda esa – 105 . Kimyoviy tuzilishi jihatidan ribosomalar nukleoproteinlar bo‘lib, RNK va oqsildan tarkib topgan 80 S ribosoma ularni teng miqdorda saqlaydi hamda prokariotlarni 70 S ribosomasida RNK va oqsilni miqdori 65 va 35%ni tashkil etadi. RNK ribosomasini ribosamal RNK deb ataladi va rRNK deb belgilanadi. 80 va 70 S ribosomalar 2 ta subbirliklardan iborat bo‘lib, ularni elektron mikrosko‘pda yoki Mg+2 ionlarini past konsentratsiyali eritmalari bilan ishlov bergandan keyin ko‘rish mumkin. Bunday sharoitlarda ribosomalar subbirliklarga dissotsiatsiyalanadi. Ular bir-biridan ultratsentrifuga yordamida ajratilishi mumkin. Subbirliklarni biri o‘lchami bo‘yicha ikkinchisiga nisbatan 2 marta kattadir. 70 S ribosoma subbirliklarini S kattaligi 50 S va 30 S ga teng, 80 S ribosomalarda u 60 S va 40 S dir. E. Coli da katta va kichik subbirliklar 34 va 21 tadan oqsil, 23 S va 5 S bo‘lgan 2 94 molekula rRNKni katta subbirlikda va 16 S rRNKni kichik subbirlikda saqlaydi. Ribosomal oqsillar nafaqat ajratilgan, balki sekvenirlangan hamdir. Molekulyar og‘irligini turliligi bilan farqlanadi (6000 dan 75000 gacha). Barcha 55 bakterial ribosomal oqsillar polipeptid sintezida ferment yoki uni komponentlari sifatida qatnashadilar, lekin ularning ko‘pchiligini bajaradigan vazifasi aniqlanmagan. 23 S va 5 S RNKlar 3200 va 120 tadan nukleotid saqlaydi, 16 S RNKda esa 1540 nukleotid mavjuddir. Eukariot hujayra ribosoma subbirliklari tuzilishi juda murakkab, ular tarkibida 4 xil rRNK va 70 xildan ortiq oqsillar ikkala subbirligida bo‘lib, katta subbirlik (60 S) 3 ta turli rRNKlar saqlaydi: 28 S (4700 nukleotid), 5,8 S (160 nukleotid) va 5 S (120 nukleotid), hamda 49 xil oqsil bo‘ladi. Kichik subbirlik (40 S) faqat 1ta molekula 18 S rRNK va 33 ga yaqin oqsil saqlaydi. Eukariotik ribosomalar tarkibiy qismlari biologik vazifalari polipeptid zanjir sintezi bilan bog‘liq bo‘lib, lekin ularni aniq vazifalari yetarli darajada yoritilmagan. Ma’lumki, yadroda DNK yuzasida sintezlanuvchi umumiy bo‘lgan barcha tur RNKlar o‘tmishdoshidan rRNK hosil bo‘ladi. Ribosomal oqsillar sitoplazmada hosil bo‘lib, keyin yadrogacha o‘tkaziladi, u yerda ribosomal bo‘lakchalar oqsillar va tegishli rRNKlarni o‘z-o‘zidan birikishi natijasida hosil bo‘ladi. Birlashgan subbirliklar birgalikda yoki alohida yadro membranasi teshiklari orqali sitoplazmaga o‘tkaziladi. U yerda oqsil sintezida bevosita ishtirok etadigan ribosomalar mRNK bilan polisoma yoki poliribosoma hosil qiladi.