Fiziologiya odam anatomiyasi asoslari bilan

Tafakkur
- miya faoliyati bo‘lib, u tufayli inson, so‘zlar va obrazlar 
yordamida o‘z organizmining turli-tuman holatlarini hamda borliqda real mavjud 
va mavhum jismlar va hodisalarni ko‘z oldiga keltirishi va ifodalashi mumkin. 
Tafakkurning umumiy tasnifidan ko‘rinib turibdiki, odam miya faoliyatining ushbu 
bosh funksiyasida so‘zlar va obrazlar, ya’ni organizmning turli-tuman faoliyati 
bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri va so‘z orqali ta’sirlanishning hamkorligi orqali 
shakllangan vaqtli aloqalar muhim rol o‘ynaydi. Bunda, vaqtli aloqalar 
tafakkurning fiziologik apparati, uning tahlilli-sintetik mexanizmi hisoblanadi. 
Qo‘zg‘atuvchilarni tahlil va sintez qilish hamda organizmni ularga nisbatan javob 
faoliyati natijasida vaqtli aloqalar xotirada yig‘ilibgina qolmasdan, balki undan 
qaytarib olinadi va ularning o‘zidan hamda doimiy hosil bo‘ladigan aloqalardan 
yangi aloqalarni vujudga keltirish uchun material bo‘lib xizmat qiladi. Ushbu 
mexanizmlar o‘z-o‘zini boshqarish va doimiy faollik xususiyatlariga ega bo‘lib, 
oqibatda xotirada saqlanadigan vaqtli aloqalarni qaytarib olish, ulardan yangi va 
tizimli aloqalarni, ularni doimiy shakllanuvchi assotsiatsiyalar bilan majmuasini 
hosil qilish amalga oshiriladi. Zamonaviy fiziologiyada ushbu mexanizmlar 
reflektorli hisoblanadi, lekin bu, reflektorlik doirasida o‘z-o‘zini boshqarish 
asosida yotgan sirkulyatorli jarayonlar mavjudligini ham inkor etmaydi. Odamda 

---

214 
vaqtli aloqalar hosil bo‘lishining qonuniyatlari hayvonlarniki bilan umumiylikka 
ega bo‘lsa ham, ular sifat jihatdan o‘zaro farqlanishi to‘g‘risida aytgan edik. Shu 
tufayli, odam va hayvonlarning tafakkuri ham bir-biridan farq qiladi. I.P.Pavlov 
hayvonlarda, xususan itlarda «tushunish», «faraz qilish», «tafakkur» qobiliyatlari 
mavjudligini tan olgan. Uning fikricha, itning «tafakkuri», uning sezgi a’zolariga 
ta’sir ko‘rsatayotgan qo‘zg‘atgichlarni tahlil va sintez qilishning natijasi 
hisoblanadi. Insonga esa, yuksak tafakkur mansub bo‘lib, unda ikkinchi signal 
tizimi mavjudligi tufayli, bu tafakkur voqelikdan chetga chiqishga asoslangan. 
O‘rganish (tajriba), fikr, tafakkur, ma’no – vaqtli aloqalar hosil bo‘lish jarayoni 
bo‘lib, ulardan foydalanish esa - tushunishdir.Xotira tafakkur bilan uzviy bog‘liq. 
Ma’lumki, xotira quyidagi bir-biri bilan uzviy bog‘liq jarayonlarga asoslangan:
eslab qolish, saqlash, qayta tiklash (xotiradan axborotni qaytarib olish) va tanish. 
Eslab qolish jarayonining aksi - esdan chiqarishdir.Xotira MAT ning asosiy 
vazifalaridan biri bo‘lib, uning mavjudligi tufayli organizm tashqi ta’sirotlarni 
qabul qilib, olingan axborotlarni o‘zida saqlaydi va kerak bo‘lganda uni qayta 
tiklaydi. Hayot davomida orttirilgan tajriba va bilimlarni xotirada saqlashni MAT 
da yuzaga chiqadigan tuzilma - faoliy o‘zgarishlar ta’minlaydi. o‘rganish 
davomida hayvonlarning miyasida RNK sintezlanishi kuchayadi, ayni paytda, 
miyada kichik peptidlarning miqdori oshadi va ular postsinaptik membrananing 
ion o‘tkazuvchanligiga ta’sir qiladi. Xotira mexanizmlari miya neyronlarining 
o‘zaro bog‘lanishlarini takomillashuvi, ular o‘rtasidagi sinapslarning faoliyatini 
faollashuviga ham bog‘liq. O‘zgaruvchan sharoitda o‘stirilgan hayvonlarda, ya’ni 
shu sharoitga moslashishga majbur bo‘lgan hayvonlarda miya neyronlari 
o‘rtasidagi sinapslarning soni ko‘payadi, postsinaptik membrana qalinlashadi, 
sinaptik tugunchalar kattalashadi va boshqa o‘zgarishlar paydo bo‘ladi. Xotira 
qisqa va uzoq muddatli bo‘ladi. Xotiraning bir nechta tiplari mavjud: hissiy xotira 
– boshdan kechirilgan ilhomlanish, quvonish, qayg‘urish, qo‘rqish va boshqa shu 
kabi holatlar hissiyotlarini eslab qolish; harakat xotirasi - turli xildagi harakatlarni 
(obrazli, yoki ko‘rish, eshitish) eslab qolishda ifodalanadi; ta’m bilish va boshqa 
xotiralar - jismlar obrazlarini turli sezgi a’zolari orqali eslab qolish bilan 

---

215 
xarakterlanadi; so‘z-mantiq xotira - so‘z orqali ifodalangan fikrni eslab qolish. Har 
xil odamda u yoki bu tipdagi xotira ustun bo‘lishi mumkin, lekin har kimsada so‘z-
mantiq xotira yetakchi mavqega ega. Ma’lumki, xotiradagi hodisalar vaqt o‘qi 
bo‘ylab ularni real muddatini aks ettirishi bilan joylashadi. Retseptor hujayraning 
tashqi ta’sirga elektrli javobidan so‘ng, real qo‘zg‘atuvchi bo‘lmagan paytda ham 
davom etadigan izli jarayonlar hosil bo‘ladi. Aynan shu jarayonlar sensorli 
xotiraning asosini tashkil qiladi. Sensorli xotirada izlarning saqlanish muddati 500 
ms dan ortmaydi, uning o‘chirilishiga esa 150 ms vaqt kerak. Odamning sensorli 
xotirasi uning qudratiga bo‘ysinmaydi va uni ongli nazorat qilish imkoniyati yo‘q. 
Axborotni saqlash bilan bog‘liq bo‘lgan keyingi davr qisqa muddatli xotira deb 
nomlanadi. Ancha muxim axborot esa uzoq muddatli xotirada saqlanadi. qisqa 
muddatli xotiradan uzoq muddatli xotiraga o‘tish alohida tur bo‘lmish oraliq 
xotiraga mos keladi. Qisqa muddatli xotira uzoq vaqt davom etmaydi, uni 
gipoksiya, narkoz, miyaga elektr toki bilan ta’sir qilish va boshqalar shikastlaydi. 
qisqa muddatli xotiradan ba’zi ma’lumotlar uzoq vaqtli xotiraga o‘tkazilishi 
mumkin va bu tizimga o‘tkazilgan axborot oylab, yillab va ko‘pincha bir umrga 
saqlanadi. Hozir sodir bo‘lgan voqealarni eslash bilan, uzoq o‘tmishdagi voealarni 
eslash o‘rtasidagi juda ham katta farq bor. Birinchisi, tezda esga tushadi, 
ikkinchisini esa eslash ancha qiyin bo‘lib, vaqt talab qiladi. Axborotlarni uzoq 
muddatli xotiraga o‘tkazish juda murakkab jarayon. qisqa muddatli xotiraning 
hajmi juda ham oz bo‘lib, bir necha saqlanish birligini tashkil qilsa, uzoq muddatli 
xotirada saqlanadigan axborotning hajm chegarasi milliardlab saqlash birligiga 
teng, lekin shunga qaramasdan, kerakli axborot anchagina tez topiladi. Uzoq 
muddatli xotira sinapslarning o‘tkazuvchanligiga bog‘liq. O‘rgatish jarayoni 
sinapslarda faol xolinoretseptorlarning sonini ko‘paytiradi, po‘stlog‘ neyronlarning 
atsetilxolinga 
sezgirligini 
kuchaytiradi. 
Bu 
eslab 
qolishni 
yaxshilaydi. 
Atsetilxolinning 
antogonistlari 
xotirani 
shikastlab, 
xotirani yo‘qolishga 
(amneziyaga) olib keladi.Uzoq muddatli xotira mexanizmlarida katexolaminergik 
va serotoninergik tuzilmalar ham ishtirok qiladi. Noradrenalin shartli signal yuzaga 
chiqargan qo‘zg‘alish vaqtini uzaytiradi va shu yo‘l bilan tezlashtirib, hosil bo‘lgan 

---

216 
ko‘nikmalarning xotirada saqlanishini ta’minlaydi. Yuqoridagilarning barchasida 
obrazlarni, jismlarni va hodisalarni muhrlanib qolishi sodir bo‘ladi va u, o‘z 
tarkibiga 3 davrni: engrammani shakllantirish, yangi axborotni turiga qarab bo‘lish 
va ajratish, shakllantirish uchun muxim axborotni uzoq muddat saqlashni qamrab 
oladi. Uzoq muddatli xotira asosida bosh miyaning tizimli va hujayra 
darajalaridagi juda murakkab tarkibiy-kimyoviy o‘zgarishlari yotadi. Xotiraning 
fazaligi (qisqa va uzoq muddatligi); uning jarayonlari (eslab qolish, saqlash, qayta 
ishlash va tanish); tiplari (hissiy, harakatli, obrazli, so‘z-mantiqi kabi barcha 
xususiyatlari), vaqtli aloqalarning shakllanishi va saqlanishi natijasi sifatida 
reflektorli nazariya bilan izohlanishi mumkin. Lekin, xotiraning ichki 
mexanizmlarini 
to‘liq tushuntirish uchun neyrofiziologik, biofizik va 
neyrokimyoviy tadqiqotlarni xali davom ettirish lozim.