Fiziologiya odam anatomiyasi asoslari bilan

Odam oliy asab faoliyatining xususiyatlari.
Tashqi va ichki muhitning 
turli signallariga odamda ham shartli refleks hosil qilish mumkin va tegishli 
sharoitlarda, bu reflekslar shartli va shartsiz tormozlanishga uchraydi. Atrof-muhit 
hodisalari va jismlar to‘g‘risidagi signallarni inson sezgi a’zolari orqali bevosita 
qabul qilib, analizatorlari yordamida ushbu axborotlarni tahlil va sintez qiladi. 
Tashqi va ichki muhitni bevosita tasavvur qilish odam va hayvon uchun yagona 
bo‘lgan birinchi signal tizimini tashkil etadi. Lekin, odamda, mehnat faoliyati va 
ijtimoiy rivojlanish tufayli ikkinchi signal tizim, ya’ni so‘z bilan bog‘liq bo‘lgan 
tizim rivojlanadi va takomillashadi. Bu tizim yozma va og‘zaki so‘zni anglash 
hamda gapirish va yozishdan iborat. Odamda nutqning rivojlanishi murakkab 
jarayon bo‘lib, gapirish uchun nafas mushaklari, hiqildoq mushaklari, til, halqum 
va lablar harakati uyg‘unlashishi kerak. Bu mushakli a’zolarning ishi yuqori 
darajada bir-biriga moslashmaguncha, bola so‘zlarni noto‘g‘ri talaffuz qiladi. 
Shuning uchun, go‘dak bilan gaplashganda ham, unga gapirilayotgan va 
o‘rgatilayotgan so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilish lozim. Inson bolalik davridanoq 
shaxs sifatida shakllana boshlaydi va bunda, uning bolalar jamoasiga qo‘shilish 
davri muhim rol o‘ynaydi. Bu jarayonda bola duch keladigan qiyinchiliklar va 
muvaffaqqiyatsizliklar kelajakda uni o‘z atrofidagilar bilan chiqisha olmasligiga, 
ba’zan esa, xatto kasal bo‘lib qolishiga ham olib kelishi mumkin, natijada, u 
o‘ziga ishonmaydigan va atrofidagilarga loqayd bo‘lib o‘sadi. Reaksiyalari sust 
bo‘lgan va boshqalar bilan o‘ynashga yaxshi o‘rganmagan bolaning jamoaga 
qo‘shilishi juda qiyin kechadi. Bola tomonidan hayotning birinchi yillarida 
o‘zlashtiriladigan ma’lumotlarning miqdori, keyinchalik uni umri davomida olgan 
axborotlaridan ko‘p bo‘ladi. Shu tufayli ham, bolani atrof-muhit ta’sirotlaridan 
ajratmasdan, aksincha, uni ushbu muhit bilan munosabatlarini osonlashtirgan 
holda, qabul qiladigan ma’lumotlarni o‘zlashtirish va singdirish uchun zarur shart-

---

210 
sharoitlarni yaratib bergan holda tarbiya qilish kerak. Odam jamiyatdan ajralgan 
holda va boshqa insonlar bilan muloqotdan mahrum bo‘lsa, unda ikkinchi signal 
tizimi rivojlanmaydi. Demak, ijtimoiy hayot bilan ikkinichi signal tizimi uzluksiz 
bog‘likdir. Odamlar jamiyatidagina, inson shaxs sifatida shakllanadi, uning ichki 
qiyofasi boshqa odamlar bilan bo‘lgan muloqotda shakllanadi va shu jarayonda 
odam o‘z xatti-haraktlari bilan ma’lum bir chegaralarni aniqlaydi, o‘z xulq - 
atvorini boshqa odamlar tomonidan baholanishiga ahamiyat beradi hamda uni, 
jamiyat talablariga monandlashtirishga intiladi. Insonlarga ma’lum bir guruh a’zosi 
bo‘lish xos bo‘lib, ushbu guruhning o‘zi to‘g‘risidagi fikriga qiziqadi va ularning 
talablariga itoat qiladi.