«Физиология» фанидан 2-курс даволаш, педиатрия, касбий таълим, тиббий профилактика, фармация, факультети талабаларига

63.Vegetativ nerv tizimi fiziologiyasi

---

Nerv tizimining ichki a‘zolar, bezlar, qon va limfa tomirlari, silliq va qisman ko‘ndalang targ‘il 
muskullar faoliyatini boshqarib turadigan qismi avtinom nerv tizimi deyiladi . Avtonom nerv 
tizimi tuzilishi va faoliyatiga ko‘ra simpatik, parasimpatik va metasimpatik qismlarga 
bo`linadi. Simpatik va parasimpatik tizimlar markaziy va tashqi (periferik) qismlardan iborat.
SIMPATIK NERV TIZIMI. Orqa miya kul rang moddasining yon shoxlarida joylashgan 
simpatik yadro simpatik nerv tizimining markaziy qismi hisoblanadi. Bu yadro birinchi ko‘krak 
segmentidan boshlanib, bel segmentlarigacha tushadi va avtonom nerv tizimining torako-
lyumbal bo`limini tashkil qiladi. Simpatik tolalar bu markazdan tegishli orqa miya 
segmentlarining oldingi ildizlaro orqali orqa miya neyronlarining o‘simtalari bilan birga 
chiqadi. Simpatik yadro ancha kichik multipolyar hujayralardan tuzilgan. Bu neyronlarning 
dendritlari orqa miyaning o‘zida tarqaladi. Ingichka, aksari miyelinli aksonlari orqa miyadan 
chiqib, umurtqa oldi (paravertebral) va umurtqadan oldingi (Prevertebral) tugunlarda 
tugaydi. Bu aksonlardan qo‘zg‘alishning o‘tish tezligi 20 m/s dan oshmaydi. Simpatik 
neyronlarning orqa miyadan chiqib, tugunda tugaydigan aksonlari preganglionar tolalar 
deyiladi. Simpatik nerv tizimining periferik qismini simpatik tugunlar va ularga aloqador 
afferent va efferent tolalar tashkil qiladi. Umurtqa oldi tugunlar bosh chanog‘i asosidan to 
dumg‘azagacha tushgan umurtqaning ikki yonida yotuvchi chegara stvollarini hisil qiladi. 
Chegara stvol tarkibidagi tugunlar bir-biriga komissuralar yordamida, orqa miya nervlari bilan 
oq va kul rang tarmoqlar yordamida bog‘langan. Oq tarmoq orqali preganglionar tola 
tugunga kirib, effektor neyron bilan tutashishi mumkin. Unda effektor neyronning aksoni 
(postganglionar tola) kul rang tarmoq orqali orqa miyaga qaytadi va oldingi ildiz tarkibida 
uzilmasdan ishchi a‘zogacha yetadi. Tugunlarda preganglionar tolalar bilan tutashgan 
neyronlar aksonlarining talay qismi kichik tutamlarga yig‘ilib, ko‘krak qafasi, qorin bo‘shlig‘i 
va chanoq a‘zolarini nervlaydi. Preganglionar simpatik tolalarning bir qismi umurtqa oldi 
tugunlarda uzilmasdan prevertebral (umurtqadan oldingi) tugunlarga yetadi va bu yerda 
effektor neyronlar bilan tutashadi. Umurtqadan oldingi tugunlar umurtqadan ancha narida, 
nervlanadigan a‘zoga ancha yaqin joylashgan. Shuning uchun ularga yetib kelgan 
preganglionar tola ham, ulardan chiqqan postganglionar tola ham ancha uzun bo`ladi.
Umurtqadan oldingi katta tugunlardan yulduzsimon, quyoshsimon, ichaktutqichning yuqori 
va pastki tugunlarini ko‘rsatish mumkin. Bu tugunlardagi neyronlar qorin bo‘shlig‘i 
a‘zolarining simpatik nervlanishini ta‘minlaydi. Deyarli barcha a‘zo va to‘qimalar simpatik 
nnervlanishga ega. Birinchi galda bu qon tomirlar, kovak a‘zolarning, terinig silliq muskullari, 
ter va hazm bezlari, o‘pka, jigar va yog‘ tto‘qimasi hujayralari, skelet muskullari va markaziy 
nerv tizimining o‘zi. Simpatik nerv tizimi sezuvchi yo`llarga ham ega. Sezuvchi neyronlarning 
somalari umurtqadan oldingi tugunlarda joylashgan. Ularning uzun o‘simtalaridan biri 
periferiyaga yoi oladi, ikkinchisi orqa miyaga o‘tadi. Boshqa bir neyronlarning uzun o‘simtasi 
ishchi a‘zoga borib yetsa, kaltalari tugunning o‘zida tarqalib, oraliq neyronlar orqali effektor 
neyronlar bilan bog‘lanadi va shu yerning o‘zida mahalliy refleks yoyi hosil qiladi.
PARASIMPATIK NERV TIZIMI .Bu tizim ham markaziy va tashqi tuzilmalari mavjud, qo‘zg‘alish 
ishchi a‘zoga ikki neyronli yo’li orqali yetib boradi. Ammo parasimpatik tizimning o‘ziga xos 
xususiyatlari ham bor. Birinchidan, bu tizimning markazlari bosh va orqa miyada bir-biridan 
va simpatik markazdan uzoqdagi sohalarda joylashgan. Ikkinchidan, tanada parasimpatik 
tizim ta‘sir o‘tkazadigan doira ancha tor. Ba‘zi a‘zo va to‘qimalar, masalan bachadon, MNT, 
qon tomirlarning deyerli hammasi parasimpatik nervlanishga ega emas. Parasimpatik 

---

tizimning markaziy tuzilmalari o‘rta, uzunchoq va orqa miyada joylashgan . O‘rta miya 
(mezensefal) qismining yadrosi Silviy suv yo`lining tubida bo`lib, ko‘z muskullariga, so`lak va 
ko‘z yosh bezlariga uch juft bosh nervlar tarkibida preganglionar tolalar yo`llaydi. Bu tolalar 
ko‘zni harakatlantiruvchi, yuz va til-halqum nervlar tarkibida kipriksimon, quloq, til osti va 
tannglay tugunlariga yetib keladi va postganglionar neyronlarning tana va dendritlarida 
sinapslar hosil qiladi. Uzunchoq miyadagi (bulbar) markazdan chiqqan preganglionar tolalar 
bo‘yin, ko‘krak va qorin bo‘shliqlaridagi a‘zolarga sayyor nerv tarkibida o‘tadi. Parasimpatik 
tizimning dumg‘aza bo`limi orqa miyaning uchta dumg‘aza segmentidagi yon shoxlarda 
joylashgan. Bu yerdan tolalar chanoq nervi tarkibida chanoq a‘zolariga yoi oladi. 
Parasimpatik tizimning afferent yollari sayyor nerv tolalarining ko‘p qismini tashkil qiladi. Bu 
tolalarga aloqador hazm, ko‘krak va qorin bo‘shlig‘idagi a‘zolardagi retseptorlar mexanik, 
harorat va og‘riq paydo qiluvchi ta‘sirotlarni sezadi, pH va elektrolitlar tarkibi o‘zgarganda 
qo‘zg‘aladi. Qon bosimo barqarorligini saqlashda aorta ravog‘idagi va karotid 
koptokchalardagi parasimpatik markazlar bilan bog‘langan retseptorlarning ahamiyati juda 
katta.
METASIMPATIK NERV TIZIMI. So‘nggi vaqtlarda avtonom nerv tizimining uchinchi bo`limi – 
metasimpatik nerv tizimiga katta ahamiyat berila boshlandi. Bu tizim ichki a‘zolar faoliyatini 
boshqarishda muhim rol o‘ynaydi. Masalan, hazm tizimi a‘zolari tashqi nervlardan butunlay 
xalos qilingandan keyin ham, o‘z faoliyatini deyrali o‘zgarmagan holda saqlab qoladi. Demak, 
bu a‘zolar faoliyatini ular devorida joylashgan intramural tugunlar boshqarib turadi. 
Metasimpatik nerv tizimi ko‘p jihatdan avtonom nerv tizimining boshqa bo`limlaridan farq 
qiladi. 1. Metasimpatik tizim faqat o‘zi harakat qilish qobiliyatiga ega bo`lgan ichki a‘zolarni 
nervlaydi; ularning harakat qilish, so‘rish, shira ajratish faoliyatlarini nazorat qiladi; mahalliy 
qon aylanishiga va endokrin unsurlar faoliyatiga ta‘sir qiladi. 2. Metasimpatik tizim simpatik 
va parasimpatik tizimlar bilan sinapslar orqali bog‘langan, ammo somatik nerv tizimiga 
bevosita aloqasi yo‘q. 3. Umumiy ichki afferent yo`llaridan tashqari, o‘zining sensor qismi 
bor. 4. Nerv tizimining boshqa qismlari bilan qarama-qarshi munosabatda emas. 5. Markaziy 
nerv tizimidan muxtorlik darajasi simpatik va parasimpatik tizimlarnikidan yuqori. 6. 
Metasimpatik tizim faoliyatini maxsus dorilar yordamida to‘xtatish a‘zolarning ritmik harakat 
qilish qobiliyatini yo‘qolishiga olib keladi. 7. Metasimpatik nerv tizimi o‘z mediatorlariga ega.