48.Nerv tolalarining tuzilishi: turlari va fiziologiyasi Nerv o ‘zani bir yoki bir necha nerv tolalaridan iborat, ular umumiy perinerval parda bilan
qoplangan. Nerv tolalari nerv hujayralariningo'siqlari hisoblanadi. Ular mielinli va mielinsiz
tolalargaboMinadi. Mielinli tolalar somatik nerv tizimining, ya’ni sezgi a’zolari va skelet
muskullariga boradigan sezuvchi va harakatlantiruvchi nervlaming tarkibiga kiradi. M ielinsiz
tolalar umurtqali hayvonlarda, asosan, vegetativ nerv tizimida uchraydi.o ‘q silindrdan va shu
silindrni qoplovchi mielinli hamda Shvann pardalaridan tashkil topgan. Olq silindr mem brana
va aksoplazmaga ega. Aksoplazmadan juda ingichka neyrofibrillalar o‘tgan, shu
neyrofibrillalar orasida esa bir talay mitoxondriyalar va mikrosomalar bor. Mielin qavat
Shvan hujayra o ‘q silindmi ko‘p marta aylanib o'rashidan hosil boMadi. U 80% lipidlardan va
20 % oqsillardan tashkil topgan. Mielin pardasi har 1-2 mm da uziladi. 0 ‘q silindming
mielinsiz qismlari (ulaming kengligi 0,1-0,2 mm) Ranve bo‘g‘imlarida boMmaydi. Ulam ingo‘q
silindri faqat Shvann pardasi bilan qoplangan. Mielinli nerv tolalaridan qo‘zg‘alishlaming o
‘tishi mielinsiz nerv tolalaridan farq qiladi.. Nerv tolalari pardasi trofik va himoya rolini
oʻynaydi, nerv impulyelarini alohida-alohida oʻtkazish uchun sharoit yara-tadi. Nerv
qoʻzgʻalishining Nerv tolalari boʻylab tarqalish tezligi tolalarning yoʻgʻon-ingichkaligiga,
miyelinli pardaning rivojlanganlik darajasiga, shuningdek, uning mikrostrukturasi va
biokimyoviy xususiyatlariga bogʻliq.
49-savol Nevr tolasidan impluslarning utish qonunlari Har qanday periferik bir talay harakatlantiruvchi sezuvchi va vegetativ nerv tolalaridan
iborat.Bu tolalar orqali bir vaqtning 6zida chastotasi buyicha farq qiladigan turli tunalishdagi
impluslar 6tadi va bu tolalar bir-biridan juda uzoqda turgan bir talay periferik tuzilmalarni
idora qiladi.
Agar impluslar nervning har tolasida alahida tarqalib,bir toladan 2-tolaga 6tmasagina
periferiyadagi barcha azo va pardalar yuqori elekt qarshilikka ega bulganligi un tolalarni
achratib turadi.Bu qonunni isvotlash un baqaning orqa miya ildizlari ajratiladi. Bu ildizlar
qushilib muskulni invervatsiyalovchi 6zan hosil qiladi.Butun nerv 6zani elektr toki bn
tasirlansa muskulning hamma qismi qisqaradi.Nevr 6zanini tashkil qiluvchi ildizlar alohida
alohida tasirlansa faqat shu ildiz tarkibidagi tola invervatsiyalovchi muskulning qismigina
qisqaradi.
Miyelinsiz va miyelinli nerv tolalaridan quzgalishning 6tqazilishi.Meyelinsz nevr tolalaridan
quzgalish butun membrana buylab uzluksz ravishda quzgalgan bir qismdan 2-qismga
tarqaladi.
Meyelinli tolalarda harakat pattensiali tolaning faqat miyelin pardasi bn qoplanmagan
soxalari orqali "sakrab-sakrab"6tadi. Kato(1924) va Takson(1953)lar baqaning miyelinli yakka
nerv tolalarida bevosita elektrofizioligik tatqiqodla 6tqazdilar.Miyelinli tolalarda Ranve
bugimlaridagi harakat potensiali vujudag kelishini,tolaning miyelinli qismlari amalda
quzgalmasligini kursatib berdi.Ranve bugilmalarida natriy kanallarining joylashish jichligi juda
yuqoridir.Membrananing 1mkm2 yuzasida 12000ga yaqin natri kanallari mavjud,bu kanalling
gigant aksoni membranasidagiga nisbatan 200 barobar kupdir.Bu Ranve bugilmasidan 2-
Ranve bugilmasiga harakat potensial sakarab 6tish un har bir bugilmada harakat
potensialning amplitudasi gushni bugilmani quzgatish un zarur minimal miqdordan 5-
6barobar ortiq bulishi shart.
Harakat pattensiali amplitudasining busagaga bunday munosabati harakat potensialning
ishonchli 6tqazilish omili deb ataladi.Buni Tasaki kursatib berganligi un Tasaki omili deb ham
ataladi.Tinchlik holatida barcha Ranve bugimlarida membrananing tashqi yuzasi musbat
zaryadli buladi, qushni Ranve bugimlari 6rtasida potensialli kuzatilmaydi. Quzgalish paytida A
bugilma membranasing yuzasi qushni B bugilma membranasining yuzasiga nisbatan manfiy
elektr zaryadli bulib qoladi. Shuning natijasida elektr toki vujudga kelib tola atrofidagi
tuqimalar aro suyuqlik membrana va aksoplazma orqali yuradi va B bugilmani quzgatib,
membrananing qayta zaryadlanishiga sabab buladi. A bugilmada esa quzgalish davom etadi
va bu bugilma vaqtincha mutloq refrakter holatda buladi.Shu sababli B bugilma faqat
navbatdagi C bugilmaning quzgalish holatiga keltira oladi.Quzgalishning miyelinli tolalardan
sakrab sakrab 6tqazilishida 2ta afzallik bor.1-bu 6tqazilish energiya sarfi nuqtai nazardan
tejamli chunki faqat membrana yuzasing 1%ni tashkil qiluvchi Ranve bugilmalari quzgaladi.2-
quzgalishbing 6tish tezligi miyelinsz tolalaridan ancha yuqori.Shu sababdan miyelinli tolalar
nerv tiziming muhim faoliyatlarini aniq va tez boshqarib turishini taminlovchi qismlarda kup
buladi.
