Fizika-texnika

9-rasm. Pozitron-emission tomografiya (PET)
Beta-nurlatgichlarning yarim yemirilish davri daqiqalardan bir necha soatgacha. Bunday radionuklidlar pozitron-emission tomografiyada (PET) qo`llaniladi (8-rasm).
Hozirgi kunda tashxis qo‘yishda foydalanilayotgan va qo`llanilishi mumkin radionuklidlar bo‘yicha ma’lumotlar to‘planib, ular ma`lum bir tartibda joylashtirib chiqildi. Bu ma’lumotlar 3-jadvalda keltirilgan.


10-rasm. Magnit rezonans tamografiyasi

Radinuklidlarning yadro-fizikaviy xususiyatlari. 3-jadval

R — radionuklid, T_1/2 -yarim parchalanish davri, E_g — gammakvantlar energiyasi._

Tibbiyotda radioizotoplar ikki yo‘nalishda: diagnostika va terapiyada qo`llaniladi. Diagnostik tibbiyotda radioizotoplardan har xil tahlillar uchun foydalaniladi, ya’ni qalqonsimon bezning funksiyasini tadqiq qilishda, qon hajmini aniqlashda, buyrak va jigar funksiyalarini tadqiq qilishda, B<sub>12</sub> vitaminining inson organizmida hazm bo`lishini o'rganishda, ichaklarda yog`larning shimilishining buzilishini tekshirishda, temir almashinuvini o'rganishda, yurak-tomir tizimining hajmini aniqlashda, jigar funksiyasini o'rganishda va h.k. Hozirgi vaqtda keng foydalanilayotgan ko‘pchilik radioizotoplar siklotron va yadro reaktorlarida ishlab chiqarilgan. Shu bilan birga radioizotoplarning ishlab chiqarishlarning o`sishi elektron tezlatkichlarda ham kuzatilmoqda.H ozirgi kunda bemorlami davolashda nur terapiyasi ham keng foydalanilmoqda. Nur terapiyasining asosiy maqsadi saraton hujayralarining DNK spiralini shikastlash, ularni bo`linish qobiliyatidan mahrum qilish. Bunda ochiq radioaktiv manba bilan bemorlaming a’zolari 11-rasm. Protonli terapiya qurilmasi nurlantiriladi. Ochiq radioaktiv manbalar alohida yoki qo‘shimcha vosita sifatida qo`llaniladi. Ushbu metod xavfli limfalami, qalqonsimon bez rakini va h.k. larni nur terapiyasi yordamida davolash samarali hisoblanadi. Nur terapiyasida proton terapiyasi deb nomlangan davolash metodi alohida ahamiyatga egadir. Proton terapiyasida, boshqa radioterapiya singari, tezlashtirilgan protonlar oqimi bilan. o‘simta nurlantiriladi. Ushbu protonlar hujayralaming DNK lariga zarar yetkazadi va natijada ularni shikastlantiradi.
Tibbiyot amaliyotida tarkibida radioaktiv nuklid yod-131 bo'lgan preparatlar keng foydalaniladi. Bu birinchi navbatda qalqonsimon bez va buyrak, shuningdek, boshqa organlarni tekshirishda zarur. Biroq ¹³¹I diagnostik mulojalar xavfli nurlanish dozasiga olib keladi chunki bu radionuklid juda katta yarim yemirilish davri, ya’ni 8 sutkaga ega va v zarralar chiqaradi. Masalan, qalqonsimon bez skaner qilinganda organizmga aktivligi 0,5 bo’lgan yod-131 kiritiladi, natijada uning to‘qimalari 100 rad doza oladi. Bunday tekshirishlami chaqaloqlarda o‘tkazish juda xavflidir.
Qalqonsimon bez bo‘yin qismida joylashgan (12-rasm). U organizmda modda va energiya almashinuvida ishtirok etuvchi yodli gormonlar ishlab chiqaradi va to‘playdi. Organizmga kiritilgan radioaktiv yod oddiy yod kabi qalqonsimon bez hujayrasiga kiradi va to‘plana boshlaydi. Bu esa o‘z navbatida qalqonsimon bezni testlashga, diagnostika va davolashga imkon beradi. Davolash effekti yod-131 radioizotopining radioaktivlik xususiyatiga asoslangan bo`lib, undan chiqayotgan beta- va gamma-nurlanishlar hamma bezni nurlantiradi. Terapevtik effektning 90 % beta-nurlanishga asoslangan. Beta-parchalanishda hosil bo`ladigan elektronlarning yugurish yo`li 2-3 mm bo`lib. ular bezni ichkarida nurlantiradi. Radioaktivlik, bez hujayrasini ham, uning chegarasidan tashqariga tarqalayotgan o‘sma hujayrasini ham yo‘q qiladi. Davolash deyarli og‘riqsiz kechadi.