Физика курси I

тенг таъсир этувчисига тенг. (4.5) тенглама вектор тенглама бўлгани 
учун уни координата ўқларидаги ташкил этувчилари бўйича 
қуйидагича ёзиш мумкин:
4_
41
2 тр,х = Ғ1Х, - 2 т р = ҒТ ,
41
М ^ т р , = Ғ т
(4.6)
70
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Бу ерда Ғтх, 
Тту, Ттг
— ташки кучларнинг тенг таъсир этувчиси-
нинг А', У, 2 ўклар бўйича ташкил этувчилари. Агар берк бўлмаган 
тизимда бирор йўналиш бўйича, масалан 
2
ўки бўйича ташки 
кучларнинг тенг таъсир этувчиси нолга тенг бўлса, бу йўналиш 
бўйича (4.6) ифода куйидаги кўринишга эга бўлади:
Бундан
<
1
Ш
I т,д,, =
0
.
2
т,о,г = соп51
(4.7)
эканлиги келиб чикади. Демак, ташки кучлар таъсири бўлмаган 
йўналиш бўйича тизим импульси ўзгармай колади. Бундан шундай 
хулосага келамизки, берк бўлмаган тизимни ташки кучлар таъсири 
бўлмаган йўналиш бўйича берк тизим деб караш мумкин.
Юкорида импульснинг сакланиш конунига доир бир неча 
мисоллар келтирган эдик. Ўша мисолларда жисмларга таъсир этувчи 
Ернинг тортиш кучини (бу ташки куч) ҳисобга олмай, тизимни берк 
деб ҳисоблаган эдик. Ҳакикатан ҳам, жисмлар импульсларининг 
ўзгариши уфк текислигида, масалан, ХОУ текислигида, содир 
бўлаяпти деб каралган эди; ваҳоланки Ернинг тортиш кучи бу 
текисликка тик (масалан, г ўки бўйича) йўналгандир, яъни уфк 
текислигида ётган йўналиш бўйича Ер тортиш кучининг таъсири 
нолга тенгдир. Шунинг учун ўша мисолларимиз (4.7) тенгликни тўла 
қаноатлантирар эди.
4.2-$. РЕАКТИВ ҲАРАКАТ. МАССАСИ УЗГАРАЕТГАН ЖИСМНИНГ ҲАРАКАТИ
Реактив ҳаракат импульснинг сақланиш қонунига асосланади. 
Юкорида (4.1 -§) импульснинг сакланиш конунига мисол тариқасида 
милтик ва ундан отилиб чиккан ўқнинг ҳаракати ҳақида гапирилган 
эди: ,ўк бир томонга 
тезлик билан отилиб чикса, милтиқ отилиб 
чиққан ўқнинг таъсирида тескари томонга у
2
тезлик билан 
ҳаракатланади. Мазкур таъсир реактив ҳаракатнинг асосини ташкил 
қилади. Реактив ҳаракат деганда ракеталар ва реактив тайёра 
(самолёт)ларнинг ҳаракатини тушунамиз. Шуни ҳам айтиш керакки, 
қайик, кема, парракли тайёра каби наклиёт воситаларининг ҳаракати 
ҳам моҳияти жиҳатидан реактив ҳаракатдир, чунки қайик в_а 
кемаларда эшкак ва парраклар ёрдамида сув бир томонга бирор гм 
тезлик билан ҳаракатга келтирилса, қайиқ ва кема карама-карши 
томонга VI тезлик билан ҳаракатланади. Парракли тайёраларда ҳам 
шу ҳодиса кузатилади. Аммо «реактив ҳаракат» тушунчаси одатда 
анча тор маънода кўлланилиб, бунда ракета ва реактив тайёра- 
ларнинг ҳаракатигина кўзда тутилади.
Ракета ва реактив тайёралар ҳаракатининг асосий хусусиятлари- 
дан бири шундан иборатки, бу ерда берк тизимнинг массаси 
ҳаракат давомида узлуксиз ўзгариб боради: ракетада ёнган 
ёнилғидан ҳосил бўлган газ ракетадан узлуксиз отилиб чиқиб туради 
ва бинобарин, ракетанинг массаси ҳам узлуксиз камайиб боради. 
Енилғининг ёниш жараёнида ҳосил бўлган газ қандайдир и тезлик 
билан ракетадан отилиб чиқиши туфайли ракета и га тескари
71
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

йўналишда бирор 
V
тезлик билан ҳаракатланади (4.2- расм). Умуман 
Ш 1 г а н д а ,
ҳаракаг жараёнида ракетанинг массаси билан бир каторда 
унинг тезлиги ҳам ўзгариб боради, яъни у тезланиш билан 
ҳаракатланади. Ракетага тезланиш берадиган куч — газниНг отилиб 
чиқиши туфайли вужудга келадиган р е а к т и в к у ч д и р . Бу куч 
р а к е т а н и н г ҳ а р а к а т т е н г л а м а с и оркали ифодаланади.
Ҳаракат давомида ракетага реактив кучдан ташкари Ернинг 
тортиш кучи ва ҳавонинг каршилик кучи ҳам таъсир этади. Реактив 
ҳаракат тенгламасини келтириб чикаришни соддалаштириш учун 
дастлаб ракетанинг оғирлик кучи билан муҳитнинг каршилик кучини 
ҳисобга олмай турайлик.
Ер билан боғланган инерциал санок тизимида ҳаракатланаётган 
ракетанинг I пайтдаги массаси т ва тезлиги V бўлса, унинг шу 
пайтдаги импульси ти га тенг бўлади. Сўнгра й( вакт давомида 
ракетадан массаси йт га тенг газ отилиб чикиши натижасида унинг 
массаси т — йт га, тезлиги эса ь-\-йи га тенг бўлди, яъни й( вактдан 
сўнг ракетанинг импульси (т — йт )(и-\-йи) 
га тенг бўлади. 
Ракетага нисбатан и тезлик билан ҳаракатланаётган йт массали 
газнинг импульси эса