Физика курси I

Ро=Р? + Ғ
мқ -
Ҳисоблашлар шуни кўрсатадики Рмк куч Р0 га нисбатан жуда кичик
экан. Ҳакиқатан ҳам Ер ўз ўки атрофида м бурчак тезлик билан 
айланаётган бўлса, массаси т бўлган жисмга таъсир этувчи 
марказдан кочма инерция кучи куйидагига тенг:
Ғ»к = тсо2г = тш2Р соз ф. 
(3.20)
Ер марказига йўналган оғирлик кучи:
Ро = тй0.
Охирги икки тенгликнинг нисбати
■ 
Р«к __ то?Н соз ф __ ш2/?соз 
ф
( 3 2 П
р о ~
т £ о
~
& о
' 
'
(3.20) формуладан кўриниб турибдики, Ғмк экваторда энг катта
( с о э ф = 1 ) қийматга эга бўлиб, кутбда эса бу куч нолга тенг. Урта 
кенгликларда ф = 45° деб ҳисоблаб, (3.21) формулага со, £о,
/
Р ларнинг қийматларини қўйсак
га тенг бўлади, яъни Ғ»к
куч Ро нинг0,25 фоизини ташкил этади. Демак, Ернинг ўз ўқи атрофи- 
да айланиши туфайли жисм оғирлик кучининг ўзгариши жуда кичик 
экан.
Биз юкорида айланаётган санок тизимида тинч турган жисмга 
таъсир этувчи марказдан қочма инерция кучлари билан танишдик. 
Агар жисм шу айланаётган тизимга нисбатан ҳаракатда бўлса, унга 
марказдан қочма инерция кучидан ташқари яна қўшимча куч таъсир 
этади. Бу кучга К о р и о л и с к у ч и ёки К о р и о л и с и н е р ц и я
к у ч и дейилади. Кориолис кучи билан танишиш учун қуйидаги 
қурилмада тажриба ўтказайлик: уфқ текислигида (горизонтал) 
ўрнатилган диск олайлик ва у тик йўналишдаги 2 ўк атрофида 
айлана олсин. Дастлаб диск тинч ҳолатда бўлсин (3.6, а-расм); унинг 
марказидан бирор шарчани д тезлик билан ОВ радиус бўйича 
йўналтирсак, табиийки, у радиал чизиқ бўйлаб ҳаракат килиб, 
В нуктага келади. Энди дискни 2 ўки атрофида со бурчак тезлик билан 
3.6, б-расмда кўрсатилган йўналишда айланма ҳаракатга келтира- 
миз. У ҳолда шарча ОС эгри чизик бўйлаб ҳаракат килиб, В нуктага 
эмас, балки С нуктага келади, шу билан бирга у дискка нисбатдн
64
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

а
3.6-р а с м
д
ўз тезлиги йўналишини ҳам ўзгартиради. Айланаётган диск билан 
боғланган ноинерциал тизимда (у тизимдаги кузатувчи нуқтаи 
назарича) 
шарчага 
д векторга 
тик 
йўналишда 
қандайдир 
куч таъсир этаяпти.
Инерциал саноқ тизимида (диск ёнида турган кузатувчи 
назарича) шарча диск тинч турган ҳолдаги каби тўғри чизиқ бўйлаб 
ҳаракатланаяпти, диск эса шарчанинг аввалги траекториясига 
нисбатан силжиди, деган натижа келиб чнқади. *
Ноинерциал саноқ тизимида шарчага 
гаъсир этаётган кучнинг табиатини аниқ- 
лаш мақсадида шарчани тўғри чизик 
бўйлаб (ОВ радиус бўйлаб) ҳаракатла- 
нишга мажбур қилайлик. Бунинг учун ОВ 
бўйлаб тўсиқ (деворча) ўрнатайлик ва бу 
тўсиқча туфайли шарча дискка нисбатан 
ОВ бўйлаб V тезлик билан ҳаракатлана- 
ётган бўлсин (3.7-расм). Диск билан 
боғланган ноинерциал саноқ тизимида 
шарча ОВ бўйлаб V тезлик билан ҳара- 
катланиб, А/ вакт оралиғида
А1=АВ = и- А(
масофани босиб ўтиб, В нуқтага келади.
Инерциал санок тизимида дискнинг ОВ радиуси А( вақт 
оралиғида
Аф =
(0
• А(
(3.22)
бурчакка бурилади ва А нуқтадан бошлаб ҳаракатланаётган шарча 
шу вақт оралиғида В нуқтага эмас, балки Е нуқтага келиб қолади. 
Бунинг сабаби, шарча шу АI вакт_ оралиғида иккита ҳаракатда 
иштирок этади— дискка нисбатан V тезлик билан тўғри чизиқли 
ҳаракатда ва диск билан бирга айланма ҳаракатда қатнашади.
Шарча V тезлик билан АВ тўғри чизиқ бўйлаб ҳаракат 
қилмаганда эди, у фақат дискнинг айланма ҳаракатида иштирок 
этиб, дг тезлик билан А/ вақт оралиғида АС ёй бўйлаб А нуқтада^ 
С нуқтага келган бўлар эди. Айни шу вакт оралиғида шарча V ва иг 
тезликлар билан ҳаракатланиб 7) нуқтага келиши керак эди (чунки 
АВ йўл Сй га параллелдир), лекин у Е нуқтага келади. Бунинг 
сабаби — дискнинг ҳар хил нуқталарида 
V ,
тезликнинг ҳар хиллиги-
5 — 4 6 7
65
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

дир. Шунинг учун инерциал саноқ тизимига нисбатан шарч г 
тезланиш билан ҳаракатланиб, А1 вакт оралиғида қўшимча АА = й £  
масофани босиб ўтади. Расмдан кўриниб турибдики,
лекин
Д $ = | СД1 • Дср,
(3.23
|СД| = \АВ\ =А1 = аА1.
(3.24
(3.22) ва (3.24) ни (3-23)га кўйсак,
Аз = аА(шА1 ёки Д
5
= 2
уо
)-^-.
(3.25
Бу формулани текис тезланувчан ҳаракатда жисмнинг ўтган йўли
билан таккосласак, шарча
а = 2иш 
•
тезланиш билан ҳаракатланаётганлиги аникланади. Бу тезланишга 
эришиш учун массаси т бўлган шарчага кўйилган тўсик томонидан 
Ғ = та куч таъсир этиши керак. Ньютоннинг учинчи қонунига асосан 
шарча ўз навбатида ўша тўсиққа Кориолис кучи (Ғк) билан акс
таъсир этади (бу кучларнинг йўналиши 3.7-расмда кўрсатилган). 
Демак,
Ғк=2т\аи}. 
(3.26)
Кориолис инерция кучининг йўналиши д ва со векторларнинг вектор 
кўпайтмасининг йўналиши билан аниқланади.
66
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Маълумки, Ер шари ўз ўқи атрофида айланади ва уни ноинерциал 
санок тизими деб қараш мумкин. Ер сиртида ҳаракатланаётган ҳар 
қандай жисмга Кориолис кучи таъсир этади ва кузатиладиган қатор 
ҳодисалар шу куч билан боғликдир. 3.8-расмда жанубдан шимол 
томон V тезлик билан ҳаракатланаётган жисмга таъсир этувчи 
Қориолис кучининг йўналишлари кўрсатилган. Бу куч таъсирида 
шимолий ярим шарда дарёнинг ўнг қирғоқлари чап қирғоқларига 
нисбатан кўпроқ ювилади ва тикроқ бўлади; худди шунингдек, шу 
ярим шарда темир йўлнинг ҳаракатга нисбатан ўнг томондаги рельси 
кўпроқ ейилади. Жисмларнинг эркин тушишида Кориолис кучи 
уларни шарқ томонга огдиради, яъни Н баландликдай (масалан, 
миноранинг тепасидан) тушаётган А жисм Ернинг В нуктасига 
тушмасдан С нуқтасига тушади 
(3.8-расм). Тажрибаларнинг 
кўрсатишича, экваторда 30 м баландликдан тушган жисм тик 
йўналишда шарққа томон 3,6 мм масофага оғади. (3.8-расмда 
Кориолис кучи V ва ш векторларга тик равишда А нуқтадан ўкувчи 
томонга ёки Ер шарига нисбатан шарқ томонга йўналган.)
IV Б О Б